JEZUS CHRYSTUS ZOSTAŁ POGRZEBANY
624 ,, Z łaski Bożej za wszystkich zaznał śmierci" (Hbr 2, 9). W swoim zbawczym zamyśle Bóg postanowił, aby Jego Syn nie tylko ,,umarł... za nasze grzechy" (1 Kor 15, 3), lecz także by ,,zaznał śmierci", czyli poznał stan śmierci, stan rozdzielenia Jego duszy i Jego ciała między chwilą w której oddał ducha na krzyżu, i chwilą w której zmartwychwstał. Ten stan Chrystusa zmarłego jest misterium grobu i zstąpienia do otchłani. Jest to misterium Wielkiej Soboty, gdy Chrystus złożony do grobu ukazuje wielki odpoczynek szabatowy Boga po wypełnieniu zbawienia ludzi, które napełnia pokojem cały świat.
Chrystus w swoim ciele w grobie
625 Przebywanie Chrystusa w grobie konstytuuje rzeczywistą więź między stanem cierpiętliwości przed Paschą i Jego aktualnym stanem chwalebnym jako Zmartwychwstałego. Właśnie sama osoba ,,Zyjącego" może powiedzieć: ,,Byłem umarły, o oto jestem żyjący na wieki wieków" (Ap 1, 18): Bóg (Syn) nie przeszkodził, by śmierć rozdzieliła Jego duszę i ciało, zgodnie z koniecznym porządkiem natury, na nowo jednak je połączył przez Zmartwychwstanie, by stać się w swojej Osobie punktem spotkania śmierci i życia, zatrzymując w sobie proces rozkładu natury powodowany przez śmierć i stając się zasadą połączenia rozdzielonych części.
626 Ponieważ ,,Dawca życia", którego skazano na śmierć (Dz 3, 15), jest Tym samym, co Żyjący, który ,,zmartwychwstał" (Łk 24, 5-6), trzeba, aby Boska Osoba Syna Bożego nadal pozostawała zjednoczona z Jego duszą i ciałem, które zostały rozdzielone przez śmierć: Z faktu, że przy śmierci Chrystusa dusza została oddzielona od ciała, nie wynika, żeby jedyna Osoba została podzielona na dwie, ponieważ ciało i dusza Chrystusa istniały z tego samego tytułu od początku w Osobie Słowa. Chociaż zostały rozdzielone przez śmierć, to i ciało, i dusza pozostały złączone z tą samą i jedyną Osobą Słowa.
,,Nie dasz świętemu Twemu ulec skażeniu"
627 Smierć Chrystusa była prawdziwą śmiercią o tyle, o ile położyła kres Jego ludzkiemu, ziemskiemu życiu. Ze względu jednak na jedność, jaką Jego ciało zachowało z Osobą Syna, nie stało się one martwymi zwłokami, jak inne ciała ludzkie, ponieważ ,,moc Boża zachowała ciało Chrystusa przed zniszczeniem". O Chrystusie można powiedzieć równocześnie: ,,Zgładzono Go z krainy żyjących" (Iz 53, 8) i ,,moje ciało spoczywać będzie w nadziei, że nie zostawisz duszy mojej w Otchłaniani nie dasz świętemu Twemu ulec skażeniu" (Dz 2, 26-27). Zmartwychwstanie Jezusa ,,trzeciego dnia" (1 Kor 15, 4; Łk 24, 46) było na to dowodem, ponieważ uważano, że rozkład ciała ujawnia się począwszy od czwartego dnia.
,,Pogrzebani z Chrystusem"
628 Chrzest, którego pierwotnym i pełnym znakiem jest zanurzenie, oznacza rzeczywiście zstąpienie do grobu chrześcijanina, który z Chrystusem umiera dla grzechu ze względu na nowe życie: ,, przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie - jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca" (Rz 6, 4)
W skrócie
629 Jezus doświadczył śmierci dla dobra każdego człowieka. Syn Boży, który stał się człowiekiem, rzeczywiście umarł i został pogrzebany.
630 Gdy Chrystus przebywał w grobie, Jego Boska Osoba nieustannie pozostawała zjednoczona zarówno z Jego duszą, jak i z Jego ciałem, chociaż były oddzielone od siebie przez śmierć. Dlatego ciało zmarłego Chrystusa nie uległo ,,skażeniu" (Dz 2, 27).
Artykuł piąty
,,JEZUS CHRYSTUS ZSTĄPIŁ DO PIEKIEŁ,
TRZECIEGO DNIA ZMARTWYCHWSTAŁ"
631 Jezus Chrystus ,,zstąpił do niższych części ziemi. Ten, który zstąpił, jest i Tym, który wstąpił". Symbol Apostolski wyznaje w tym samym artykule wiary zstąpienie Chrystusa do piekieł i Jego zmartwychwstanie trzeciego dnia, ponieważ On sprawił, że w misterium Jego Paschy z głębi śmierci wytrysnęło życie: Jezus Chrystus, Twój Syn zmartwychwstały, który oświeca ludzkość swoim światłem i z Tobą żyje i króluje na wieki wieków. Amen.
Paragraf pierwszy
CHRYSTUS ZSTĄPIŁ DO PIEKIEŁ
632 Liczne wypowiedzi Nowego Testamentu, według których Jezus został wskrzeszony ,,z martwych" (Dz 3, 15; Rz 8, Iły i Kor 15, 20), zakładają, że przed zmartwychwstaniem przebywał On w krainie zmarłych. Takie jest pierwsze znaczenie, jakie przepowiadanie apostolskie nadało zstąpieniu Jezusa do piekieł. Jezus doświadczył śmierci jak wszyscy ludzie i Jego dusza dołączyła do nich w krainie umarłych. Jezus zstąpił tam jednak jako Zbawiciel, ogłaszając dobrą nowinę uwięzionym duchom.
633 Krainę zmarłych, do której zstąpił Chrystus po śmierci, Pismo Święte nazywa piekłami, Szeolem lub Hadesem, ponieważ ci, którzy tam się znajdują, są pozbawieni oglądania Boga. Taki jest los wszystkich zmarłych, zarówno złych, jak i sprawiedliwych, oczekujących na Odkupiciela, co nie oznacza, że ich los miałby być identyczny, jak pokazuje Jezus w przypowieści o ubogim Łazarzu, który został przyjęty ,,na łono Abrahama". ,,Jezus Chrystus, zstępując do piekieł, wyzwolił dusze sprawiedliwych, które oczekiwały swego wyzwoliciela na łonie Abrahama". Jezus nie zstąpił do piekieł, by wyzwolić potępionych, ani żeby zniszczyć piekło potępionych, ale by wyzwolić sprawiedliwych, którzy Go poprzedzili.
634 ,,Nawet umarłym głoszono Ewangelię..." (1 P 4, 6). Zstąpienie do piekiel jest całkowitym wypełnieniem ewangelicznego głoszenia zbawienia. Jest ostateczną fazą mesjańskiego posłania Jezusa, fazą skondensowaną w czasie, ale ogromnie szeroką w swym rzeczywistym znaczeniu rozciągniecia odkupieńczego dzieła na wszystkich ludzi wszystkich czasów i wszystkich miejsc, aby wszyscy ci, którzy są zbawieni, stali się uczestnikami odkupienia.
635 Chrystus zstąpił więc do otchłani śmierci, aby umarli usłyszeli ,,głos Syna Bożego, i ci, którzy usłyszą", żyli (J 5, 25). Jezus, ,,Dawca życia" (Dz 3, 15), przez śmierć pokonał tego, ,,który dzierżył władzę nad śmiercią, to jest diabła", i wyzwolił ,,tych wszystkich, którzy całe życie przez bojaźń śmierci podlegli byli niewoli" (Hbr 2, 14- 5). Od tej chwili Chrystus Zmartwychwstały ma ,,klucze śmierci i Otchłani" (Ap 1, 18), a na imię Jezusa zgina się ,,każde kolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych" (Flp 2, 10):
Wielka cisza spowija ziemię; wielka na niej cisza i pustka. Cisza wielka, bo król zasnął, ziemia się przelękla i zamilkła, bo Bóg zasnął w ludzkim ciele, a wzbudził tych, którzy spali od wieków... Idzie, by odnalezć pierwszego człowieka, jak zgubioną owieczkę. Pragnie nawiedzić tych, którzy siedzą zupełnie pogrążeni w cieniu śmierci; by wyzwolić z bólów niewolnika Adama, a wraz z nim niewolnicę Ewę, idzie On, który jest ich Bogiem i synem Ewy: Oto Ja, twój Bóg, który dla ciebie stałem się twoim Synem... Zbudź się który śpisz! Nie po to bowiem cię stworzyłem, byś pozostawał spętany w Otchłani. Powstań z martwych, albowiem jestem życiem umarłych".
W skrócie
636 W artykule ,,Jezus zstąpił do piekieł" Symbol wiary głosi, że Jezus rzeczywiście umarł i przez swoją śmierć dla nas zwyciężył śmierć i diabła, ,,który dzierżył władzę nad śmiercią" (Hbr 2, 14).
637 Zmarły Chrystus, w swojej duszy zjednoczonej z Jego Boską Osobą, zstąpił do krainy zmarłych. Otworzył on bramy nieba sprawiedliwym, którzy Go poprzedzili.
Paragraf drugi
TRZECIEGO DNIA ZMARTWYCHWSTA£
638 ,,Głosimy wam Dobrą Nowinę o obietnicy danej ojcom: że Bóg spełnił ją wobec nas jako ich dzieci, wskrzesiwszy Jezusa" (Dz 13, 32-33). Zmartwychwstanie Chrystusa jest kulminacyjną prawdą naszej wiary w Chrystusa. Pierwsza wspólnota chrześcijańska wierzyła w nią i przeżywała ją jako prawdę centralną, przekazaną przez Tradycję, jako prawdę fundamentalną, potwierdzoną przez Pisma Nowego Testamentu, przepowiadaną jako część istotna Misterium Paschalnego tak samo jak krzyż: Chrystus zmartwychwstał, przez śmierć swoją zwyciężył śmierć, dał życie zmarłym.
I. Wydarzenie historyczne i transcendentne
639 Misterium zmartwychwstania Chrystusa jest wydarzeniem rzeczywistym, które posiadało potwierdzone historycznie znaki, jak świadczy o tym Nowy Testament. Już około 56 r. św. Paweł może napisać do Koryntian: ,,Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem, i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwanastu" (Kor 15,3-4). Apostoł mówi tu o żywej tradycji zmartwychwstania, którą przejął po swoim nawróceniu pod Damaszkiem.
Pusty grób
640 ,,Dlaczego szukacie żyjącego wśród umarłych? Nie ma Go tutaj; zmartwychwstał" (Łk 24, 5-6). Pierwszym elementem w ramach wydarzeń pschalnych jest pusty grób. Nie jest to sam w sobie bezpośredni dowód. Nieobecność ciała Chrystusa w grobie można by wytłumaczyć inaczej. Mimo to pusty grób stanowił dla wszystkich istotny znak. Jego odkrycie przez uczniów było pierwszym krokiem w kierunku rozpoznania samego faktu zmartwychwstania Chrystusa. Najpierw miało to miejsce w przypadku pobożnych kobiet, a potem Piotra. Uczeń, ,,którego Jezus kochał" (J 20, 2), stwierdza, że wchodzac do pustego grobu i widząc ,,leżące plótna" (J 20, 6), ,,ujrzał i uwierzył" (J 20, 8). Zakłada to, że widząc pusty grób, uznał, iż nieobecność ciała Jezusa nie mogła być dziełem ludzkim i że Jezus nie powrócił po prostu do życia ziemskiego, jak stało się w przypadku Łazarza.
Ukazywanie się Zmartwychwstałego
641 Maria Magdalena i pobożne kobiety, które przyszły, by dokonać namaszczenia ciała Jezusa pogrzebanego pośpiesznie w Wielki Piątek wieczorem z powodu zbliżającego się szabatu, pierwsze spotkały Zmartwychwstałego. Tak więc były one pierwszymi zwiastunami zmartwychwstania Chrystusa dla samych Apostołów. Następnie Jezus ukazuje się właśnie tym ostatnim, najpierw Piotrowi, a potem Dwunastu. Piotr, powołany do umacniania wiary swoich braci, widzi więc Zmartwychwstałego pierwszy i na podstawie jego świadectwa wspólnota stwierdza: ,,Pan rzeczywiście zmartwychwstał i ukazał się Szymonowi!" (Łk 24, 34.36).
642 Wszystko, co wydarzyło się w czasie tych dni pschalnych, angażuje każdego z Apostołów - szczególnie Piotra - w budowanie nowej ery, która rozpoczęła się w poranek wielkanocny. Jako świadkowie zmartwychwstałego będą oni fundamentami Jego Kościoła. Wiara pierwszej wspólnoty wierzących opiera się na świadectwie konkretnych ludzi, znanych chrześcijanom i w większości żyjących jeszcze pośród nich. Tymi ,,świadkami zmartwychwstania Chrystusa" są przede wszystkim Piotr i Dwanastu, ale nie tylko oni: Paweł mówi bardzo jasno, że Jezus ukazał się pięciuset osobom równocześnie, a ponadto Jakubowi i wszystkim Apostołom.
643 Wobec tych świadectw nie można interpretować zmartwychwstania Chrystusa poza porządkiem fizycznym i nie uznawać go za fakt historyczny. Z faktów wynika, że wiara uczniów została poddana radykalnej próbie przez mękę ich Nauczyciela i Jego zapowiedzianą wcześniej śmierć na krzyżu. Wstrząs wywołany przez mękę był tak wielki, że uczniowie (a przynajmniej niektórzy z nich) nie uwierzyli od razu w wiadomość o Zmartwychwstaniu. Ewangelie są dalekie od pokazania nam wspólnoty opanowanej jakąś mistyczną egzaltacją; przeciwnie, pokazują uczniów zasmuconych (,,zatrzymali się smutni": Łk 24, 17) i przerażonych. Dlatego nie uwierzyli oni pobożnym kobietom wracającym od grobu i ,,słowa te wydały im się czczą gadaniną" (Łk 24, ). Gdy Jezus ukazuje się Jedenastu w wieczór Paschy, ,,wyrzuca im brak wiary i upór, że nie wierzyli tym, którzy widzieli Go zmartwychwstałego" (Mk 16, 14).
644 Uczniowie wątpią nawet wtedy, gdy stają w obliczu samego Jezusa Zmartwychwstałego, tak bardzo wydaje się im to niemożliwe; sądzą, że widzą ducha. ,, Z radości jeszcze nie wierzyli i pełni byli zdumienia" (Łk 24, 41). Tomasz doświadczy takiej próby wątpliwości. I mimo ostatniego ukazania się Jezusa w Galilei, o czym wspomia Mateusz, ,,niektórzy jednak wątpili" (Mt 28, 17). Jest więc bepodstawną hipoteza, według której zmartwychwstanie byłoby ,,wytworem" wiary (czy łatwowierności) Apostołów. Przeciwnie, ich wiara w Zmartwychwstanie zrodziła się pod działaniem łaski Bożej - z bezpośredniego doświadczenia rzeczywistości Jezusa Zmartwychwstałego.
Stan człowieczeństwa Chrystusa Zmartwychwstałego
645 Jezus Zmartwychwstały nawiązuje z uczniami bezpośredni kontakt przez dotyk i wspólny posiłek. Zaprasza ich w ten sposób do uznania, że nie jest duchem, ale przede wszystkim do stwierdzenia, że zmartwychwstałe ciało, w którym siebie im ukazuje, jest tym samym ciałem, które zostało umęczone i ukrzyżowane, ponieważ nosi On jeszcze ślady swojej męki. To autentyczne i rzeczywiste ciało posiada jednak równocześnie nowe właściwości ciała uwielbionego i nie sytuuje się ono już w czasie i przestrzeni, ale może uobecnić się na swój sposób, gdzie i kiedy chce, ponieważ Jego człowieczeństwo nie może już być związane z ziemią i należy wyłącznie do Boskiego panowania Ojca. Z tego powodu Jezus Zmartwychwstały jest całkowicie wolny w wyborze form ukazywania się: w postaci ogrodnika lub ,, innej postaci " (Mk 16, 12) niż ta, jaką znali uczniowie, by w ten sposób wzbudzić ich wiarę.
646 Zmartwychwstanie Chrystusa nie było powrotem do życia ziemskiego, jak to miało miejsce w przypadku wskrzeszeń, których dokonał Jezus przed Paschą: córki Jaira, młodzieńca z Naim, Łazarza. Te fakty były wydarzeniami cudownymi, ale osoby cudownie wskrzeszone mocą Jezusa powróciły do ,,zwyczajnego" życia ziemskiego. W pewnej chwili znów umrą. Zmartwychwstanie Chrystusa jest istotowo różne. W swoim zmartwychwstałym ciele Jezus przechodzi ze stanu śmierci do innego życia poza czasem i przestrzenią. Ciało Jezusa zostaje w Zmartwychwstaniu napełnione mocą Ducha Świętego; uczestniczy ono w Boskim życiu w stanie chwały, tak że św. Paweł może powiedzieć o Chrystusie, że jest ,,człowiekiem niebieskim".
Zmartwychwstanie jako wydarzenie transcendentne
647 ,,O, zaiste błogosławiona noc, jedyna, która była godna poznać czas i godzinę zmartwychwstania Chrystusa" - śpiewa Kościół w wielkanoczym Exultet. Rzeczywiście, nikt nie był naocznym świadkiem samego wydarzenia Zmartwychwstania i nie opsuje go żaden Ewangelista. Nikt nie mógł powiedzieć, jak dokonało się ono z fizycznego punktu widzenia. Tym bardziej była nieuchwytna dla zmysłów jego najbardziej wewnętrzna istota, przejście ze śmierci do życia. Zmartwychwstanie jako wydarzenie historyczne, które można stwierdzić na podstawie znaku pustego grobu i rzeczywistości spotkań Apostołów z Chrystusem zmartwychwstałym, pozostaje jednak, przez to, że przekracza historię, w sercu tajemnicy wiary. Dlatego Chrystus Zmartwychwstały nie ukazuje się światu, ale swoim uczniom, ,,tym, którzy z Nim razem poszli z Galilei do Jerozolimy, o teraz dają świadectwo o Nim przed ludem" (Dz 13, 31).
II. Zmartwychwstanie - dzieło Trójcy Świętej
648 Zmartwychwstanie Chrystusa jako transcendentne wkroczenie Boga w stworzenie i w historię jest przedmiotem wiary. Działają w nim równocześnie trzy Osoby Boskie i ukazuję swoją własną oryginalność. Zmartwychwstanie dokonało się mocą Ojca, który ,,wskrzesil" Chrystusa, swego Syna, i przez to w doskonały sposób wprowadził Jego człowieczeństwo - wraz z Jego ciałem - do Trójcy. Jezus zostaje ostatecznie objawiony jako ,,ustanowiony według Ducha świętości przez powstanie z martwych pełnym mocy Synem Bożym" (Rz 1, 3-4). Sw. Paweł podkreśla ukazanie się mocy Bożej przez dzieło Ducha, który ożywił martwe człowieczeństwo Jezusa i powołał go do chwalebnego stanu Pana.
649 Jeśli chodzi o Syna, to dokonuje On swego własnego zmartwychwstania swoją Boską mocą. Jezus zapowiada, że Syn Człowieczy będzie musiał wiele cierpieć i umrzeć, a następnie zmartwychwstanie (w czynnym znaczeniu tego słowa). A w innym miejscu stwierdza wprost: ,,Zycie moje oddaję, aby je... znów odzyskać... Mam moc je oddać i mam moc je znów odzyskać" (J 10, 17-18). ,,Wierzymy, że Jezus istotnie umarł i zmartwychwstał" (1 też 4, 14).
650 Ojcowie Kościoła kontemplują Zmartwychwstanie, wychodzac od Boskiej Osoby Chrystusa, która pozostała zjednoczona z Jego duszą i Jego ciałem, rozdzielonymi od siebie przez śmierć: ,, przez jedność Boskiej natury, która pozostaje obecna w każdej z dwóch części człowieka, jednoczą się one na nowo. W ten sposób śmierć dokonuje się przez rozdzielenie elementu ludzkiego, a zmartwychwstanie przez połączenie dwóch rozdzielonych części".
III. Sens i znaczenie zbawcze zmartwychwstania
651 ,,Jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara" (Kor 15, 14). Zmartwychwstanie stanowi przede wszystkim potwierdzenie tego wszystkiego, co sam Chrystus czynił i czego nauczam. Wszystkie prawdy, nawet najbardziej niedostępne dla umysłu ludzkiego, znajdują swoje uzasadnienie, gdyż Chrystus dał ich ostateczne, obiecane przez siebie potwierdzenie swoim Boskim autorytetem.
652 Zmartwychwstanie Chrystusa jest wypełnieniem obietnic Starego Testamentu i obietnic samego Jezusa w czasie Jego życia ziemskiego. Wyrażenie ,,zgodnie z Pismem" wskazuje, że zmartwychwstanie Chrystusa wypełnia te zapowiedzi.
653 Zmartwychwstanie potwierdza prawdę o Boskości Jezusa: ,,Gdy wywyższycie Syna Człowieczego, wtedy poznacie, że JA JESTEM" (J 8, 28). Zmartwychwstanie Ukrzyżowanego pokazało, że On prawdziwie był ,,JA JESTEM", Synem Bożym i samym Bogiem. Sw. Paweł mógł oświadczyć: ,,Głosimy wam Dobrą Nowinę o obietnicy danej ojcom: że Bóg spełnił ją wobec nas... wskrzesiwszy Jezusa. Tak też Jest napisane w psalmie drugim: Ty jesteś moim Synem, Jam Ciebie dziś zrodził" (Dz 13, 32-33). Zmartwychwstanie Chrystusa jest ściśle związane z misterium Wcielenia Syna Bożego. Jest jego wypełnieniem według wiecznego zamysłu Ojca.
654 Misterium Paschalne ma dwa aspekty: Przez swoją śmierć Chrystus wyzwala nas od grzechu; Przez swoje zmartwychwstanie otwiera nam dostęp do nowego życia. Jest ono przede wszystkim usprawiedliwieniem, które przywraca nam łaskę Bożą, ,,abyśmy i my wkroczyli w nowe życie, jak Chrystus powstał z martwych" (Rz 6, 4). Polega ono na zwycięstwie nad śmiercią grzechu i na nowym uczestnictwie w łasce. Dokonuje ono przybrania za synów, ponieważ ludzie stają się braćmi Chrystusa, jak sam Jezus nazywał uczniów po Zmartwychwstaniu: ,,Idźcie i oznajmijcie moim braciom" (Mt 28, 10; J 20, 17). Stają się oni braćmi nie przez naturę, aż przez dar łaski, ponieważ to przybrane synostwo udziela rzeczywistego uczestnictwa w życiu Jedynego Syna, który objawił się w pełni w swoim zmartwychwstaniu.
655 Wreszcie zmartwychwstanie Chrystusa i sam Chrystus Zmartwychwstały jest zasadą i źródłem naszego przyszłego zmartwychwstania: ,,Chrystus zmartwychwstał jako pierwszy spośród tych, co pomarli. I jak w Adamie wszyscy umierają, tak też w Chrystusie wszyscy będą ożywieni" (Kor 15, 20-22). W oczekiwaniu na to wypełnienie, Chrystus Zmartwychwstały żyje w sercach wiernych. W Nim chrześcijanie ,,kosztują mocy przyszłego wieku" (Hbr 6, 5), a ich życie zostało wprowadzone przez Chrystusa do wnętrza życia Bożego, aby ,,już nie żyli dla siebie, lecz dla Tego, który za nich umarł i zmartwychwstał" (2 Kor 5, 15).
W skrócie
656 Przedmiotem wiary w Zmartwychwstanie jest wydarzenie historyczne,poświadczone przez uczniow, którzy rzeczywiście spotkali Zmartwychwstałego, a rownocześnie wydarzenie tajemniczo transcendentne jako wejście człowieczeństwa Chrystusa do chwały Bożej.
657 Pusty grob i leżące płótna oznaczają, że ciało Chrystusa dzięki mocy Bożej uniknęło więzów śmierci i zniszczenia; przygotowują one uczniow na spotkanie Zmartwychwstałego.
658 Chrystus, ,,Pierworodny spośrod umarłych" (Kol w 18), jest zasadą naszego zmartwychwstania: już teraz przez usprawiedliwienie naszej duszy, a poźniej przez ożywienie naszego ciała.