1 INDEX 2 Adresaci Ewangelii Marka 3 Adresaci Ewangelii Mateusza 4 Amoryci wysocy jak cedry 5 Atrament 6 Aaron Ben Mosze Ben Aszer 7 Bazylika Grobu 8 Persowie a Bazylika Narodzenia 9 Biblia Poznańska a Biblia Tysiąclecia 10 Wydania Biblii Tysiąclecia 11 Znaczenie Biblii Wujka 12 Cena za bezcenne zwoje 13 Palimpsest z Pustyni Judzkiej 14 Chanuka 15 Chrześcijanie heretykami 16 Cud w Kanie Galilejskiej 17 Cysterny 18 Diaspora egipska 19 Dwanaście pokoleń Izraela 20 Wartość historyczna Dziejów Apostolskich 21 Elohim 22 Grecka transkrypcja Biblii Hebrajskiej 23 Grota Mleczna 24 Tajemnice grot nad Morzem Martwym 25 Hammurabi 26 Biblijne wzmianki o Chetytach 27 Hieronim w Betlejem 28 Hymn o miłości 29 Imię Jezus 30 Inskrypcja z Piłatem 31 Najstarsze pozabiblijne wzmianki o Izraelu 32 Stela Meszy 33 Jebus 34 Mury i bramy Jerozolimy 35 Tel el-Sultan 36 Morze Harfy 37 Język ojczysty Jezusa 38 Jordan 39 Jota 40 Judejczycy 41 Klasztor św. Jerzego 42 Komentowanie Pięcioksięgu 43 Kościół Prymatu 44 Siedem ludów Kanaanu 45 Ludzie pustyni 46 Miejsce ścięcia Jana Chrzciciela 47 Matres lectionis 48 Miasta kananejskie 49 Tabgha 50 Największe zapadlisko świata 51 Palestyna – pochodzenie nazwy 52 Niechrześcijańskie teksty o Jezusie 53 Oaza Engaddi 54 Obrona Masady 55 Najważniejsze odkrycia z Pustyni Judzkiej 56 Wierność przekazu Biblii Hebrajskiej 57 Odkrycie w klasztorze św. Katarzyny 58 Beduińscy odkrywcy i niszczyciele 59 Odpisy Peszitty 60 Opady w Palestynie 61 List Arysteasza 62 Ostrzeżenia proroków 63 Pater Noster 64 Pergaminy „koszerne” 65 Petra 66 Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu 67 Pielgrzymowanie do Jerozolimy 68 Pierwsze zapisy 69 Pobożność a wykształcenie 70 Podróżowanie w czasach biblijnych 71 Podział Biblii na rozdziały i wiersze 72 Pochówek zmarłych 73 Polak w Qumran 74 Polemika między Hieronimem a Augustynem 75 Polskie starodruki biblijne 76 Błąd Dionizego 77 Pozycja kobiet 78 Prorocy prawdziwi i fałszywi 79 Opłaty na przepisywanie Tory 80 Odkrycie w Qumran 81 Reguły obowiązujące kopistę 82 Imiona rodziców Matki Bożej 83 Pięć krużganków Sadzawki Owczej 84 Ściana Płaczu 85 Semityzmy 86 Septuaginta i chrześcijaństwo 87 Miejsce śmierci Mojżesza 88 Studnia Jakuba 89 Świątynia Heroda 90 Święta Izraelitów 91 Święte Schody Jerozolimskie 92 Święto Paschy w Ewangeliach 93 Symbole ewangelistów 94 Syn Gwiazdy 95 Hebrajska wersja Księgi Syracha 96 Szkoły biblijne w Jerozolimie 97 Sztuka sporządzania rękopisów 98 Trójczłonowy układ ksiąg Biblii Hebrajskiej 99 Wiara a uczynki 100 Wieczerza paschalna 101 Wierność przekazu Biblii Hebrajskiej 102 Wieża z kości słoniowej 103 Wokalizacja tekstu 104 Wyobrażenia o powstaniu Pisma Świętego 105 Dwie wersje Dziejów Apostolskich 106 Zabytki języka hebrajskiego 107 Zawód Łukasza 108 Długość zwojów 109 Zawartość zwojów z Qumran
Adresaci Ewangelii Marka
W Ewangelii Marka nie można odnaleźć bezpośrednich adresatów dzieła (jak to jest np. w Ewangelii Łukasza). Można ich jednak odkryć w sposób pośredni, za pomocą tzw. kryteriów wewnętrznych (analizując język i treść Ewangelii).
Jedną z bardziej charakterystycznych cech stylu drugiej Ewangelii są częste tłumaczenia z języka hebrajskiego i aramejskiego na język grecki (koine). Nie brak też w niej słów łacińskich. Marek wielokrotnie wyjaśnia również opisywane zwyczaje żydowskie.
Ponieważ judeochrześcijanie nie potrzebowali takich zabiegów, wszystko to sugeruje, że adresatami dzieła byli poganochrześcijanie zamieszkujący obszar Cesarstwa Rzymskiego.
Adresaci Ewangelii Mateusza
Ewangelia Mateusza była w zgodnej opinii badaczy adresowana do chrześcijan pochodzenia żydowskiego (judeochrześcijan) żyjących w gminie Syro-Palestyńskiej. Przemawiają za tym m.in.:
1. liczne cytaty ze Starego Testamentu, które wykazują, że Jezus jest Mesjaszem synem Dawida, realizującym w pełni proroctwa;
2. fakt, że Mateusz zakłada u czytelników znajomość zwyczajów żydowskich (nie wyjaśnia ich, np. obmycia rytualne, zajmowanie pierwszych miejsc przez faryzeuszy, dziesięcina, rozróżnianie przykazań małych i wielkich, noszenie filakterii, spoczynek szabatowy, dawanie listu rozwodowego, zwoływanie ubogich trąbką po odebranie jałmużny;
3. liczne semityzmy obejmujące wyrażenia i terminy (np.: szatan obok diabła, niebo i ziemia, raka, gehenna, miasto święte, miejsce święte, mamona, królestwo niebieskie zamiast królestwo Boże, jak w Ewangelii Marka i Łukasza, ciało i krew) oraz środki stylistyczne charakteryzujące semicki język mówiony (paralelizmy, inkluzje, powtórzenia tych samych formuł, częste posługiwanie się liczbami o znaczeniu symbolicznym, zwłaszcza 7).
Amoryci wysocy jak cedry
Pamięć o Amorytach przetrwała bardzo długo. Jeszcze w VIII w. przed Chr., za czasów proroka Amosa, wyobrażano ich sobie jako potężnych olbrzymów: „Ja to przed nimi zgładziłem Amorytów, którzy byli wysocy jak cedry, a mocni byli jak dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie” (Am 2,9). Być może był to efekt skojarzeń z imponującymi ruinami miast kananejskich, które nasuwały myśl o niemal nadludzkich istotach, które niegdyś je zbudowały.
Atrament
Pisząc na glinianych skorupach, papirusie, skórze lub pergaminie posługiwano się czarnym atramentem. Istniały dwa gatunki atramentu: metaliczny, wyrabiany z galasówek przy użyciu kwasu siarkowego, oraz niemetaliczny, fabrykowany na bazie gumy i sadzy osiadających w lampce oliwnej.
W pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej Żydzi zabraniali pisania atramentem metalicznym, ponieważ miał powodować niszczenie podkładu. Mimo to większość średniowiecznych rękopisów nadal wykonywano przy jego użyciu, sądząc, że jest znacznie trwalszy. Tymczasem doskonały stan wielu rękopisów biblijnych odnalezionych w Qumran i starszych od nich papirusów egipskich sporządzonych atramentem niemetalicznym dowodzi trwałości także tego drugiego.
Aaron Ben Mosze Ben Aszer
Autorem przyjętego do dzisiaj w rękopisach Biblii systemu wokalizacji i akcentualizacji, a także pożytecznej gramatyki hebrajskiej, był rabin Aaron Ben Mosze Ben Aszer. Na początku X w. dokonał ostatecznego opracowania i przepisał tekst święty opatrzony znakami samogłoskowymi przez swojego ojca Mosze Ben Aszera. Po początkowych wahaniach i dyskusjach wokalizowany w ten sposób tekst stał się od XIV w. normatywny dla judaizmu oraz dla chrześcijaństwa, stanowiąc tzw. textus receptus (tekst przyjęty), który jest podstawą drukowania współczesnych wydań Biblii Hebrajskiej.
Bazylika Grobu
Bazylika Grobu kryjąca miejsca związane z męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa pochodzi z IV w. Kazał ją wznieść cesarz Konstatntyn po wydaniu słynnego edyktu oficjalnie uznającego chrześcijaństwo. Jest to jeden z najstarszych kościołów Jerozolimy. Początkowo cała bazylika nazywana była Anastasis (Zmartwychwstanie; współcześnie nazywa się tak tylko bazylikę kryjącą miejsce grobu) i nie była zadaszona. Przebudowali ją dopiero krzyżowcy.
Poszczególne miejsca i kaplice bazyliki są w posiadaniu społeczności różnych wyznań (etiopskiej, ormiańskiej, koptyjskiej, greckiej, łacińskiej i muzułmańskiej). Na przykład miejsce, w którym wbity był krzyż oraz grób należą do grekoprawosławnych, kaplica przylegająca z tyłu do grobu jest w rękach koptów, natomiast Kościół łaciński opiekuje się m.in. kaplicą przybicia do krzyża oraz kaplicą Najświętszego Sakramentu. Klucze do bazyliki są w rękach rodziny muzułmańskiej, która codziennie o świcie otwiera kościół, a o zmierzchu zamyka go.
Persowie a Bazylika Narodzenia
Kiedy w 614 r. Betlejem najechali Persowie, Bazylika Narodzenia nie została zniszczona. Najeźdźcy znaleźli bowiem na frontonie kościoła mozaikę przedstawiającą pokłon trzech mędrców ubranych w perskie szaty. Poczuli się tym faktem uhonorowani i nie zniszczyli bazyliki.
Podczas synodu odbywającego się w Jerozolimie w IX w. wydarzenie to przytaczano jako przykład pożyteczności zdobienia kościołów wizerunkami postaci. Miał być to argument przeciwko zwolennikom ikonoklazmu (obrazoburcom).
Biblia Poznańska a Biblia Tysiąclecia
Trzytomowa Biblia Poznańska jest znacznie obszerniejsza niż Biblia Tysiąclecia – liczy prawie trzy tysiące stronic druku. Tekst święty został zaopatrzony w rozbudowane komentarze. Także poszczególne zbiory ksiąg i wszystkie księgi poprzedzono dłuższymi wprowadzeniami. Dodatkowo Biblia Poznańska zawiera w komentarzach teksty paralelne, a nawet rozmaite uwagi liturgiczne.
Tłumacze zdecydowali się na daleko posuniętą wierność wobec oryginału, dając jej pierwszeństwo przed pięknem języka polskiego. Przekład słusznie pretenduje więc do miana wydania źródłowego, czego nie można powiedzieć o Biblii Tysiąclecia. W odróżnieniu od Biblii Tysiąclecia tłumacze Biblii Poznańskiej wybrali metodę świadomej archaizacji wielu miejsc, szczególnie tych, w których przemawia sam Bóg – po to, by w przekładzie pozostało coś z „sakralnego namaszczenia”, jakim tchnie Biblia w wersji Jakuba Wujka.
Wydania Biblii Tysiąclecia
Pierwsze wydanie Biblii Tysiąclecia, zatytułowane Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, ukazało się w 1965 r. (nazywa się ją też Biblią Tyniecką od opactwa benedyktynów, które koordynowało prace nad jej przygotowaniem). Przedmowę napisał prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński.
Drugie wydanie Biblii Tysiąclecia pojawiło się w 1971 r. Najważniejsze wprowadzone w nim zmiany to nowe przekłady Księgi Jeremiasza, Księgi Daniela oraz Księgi Psalmów. Zrewidowano też tekst Nowego Testamentu, biorąc za podstawę dziewiątą edycję wydania krytycznego A. Merka z 1964 r. oraz nowsze wydanie krytyczne, które ukazało się w Londynie w 1966 r. Zadbano o ujednolicenie języka i stylu tłumaczenia. Biblia Tysiąclecia przystosowana do celów liturgicznych nabrała cech tekstu oficjalnego i stała się Biblią Kościoła katolickiego w Polsce.
W 1980 r. ukazało się wydanie trzecie. Wprowadzono w nim – z wyjątkiem bardzo nielicznych przypadków – w miejsce stosowanego wcześniej imienia Jahwe, określenia „Pan”, „Pan Bóg” albo „Bóg” (ze względu na nadużywanie przekładu przez Świadków Jehowy).
Wciąż trwają prace nad poprawianiem i udoskonalaniem przekładu Biblii Tysiąclecia. W 1996 r. ukazało się czwarte wydanie Biblii Tysiąclecia na CD-ROM-ie.
Znaczenie Biblii Wujka
Biblię Wujka otacza legenda głosząca, że tłumaczenie uzyskało specjalną i trwałą aprobatę papieża Grzegorza XIII. Bez wątpienia przewyższała ona pod względem literackim wszystkie dotychczasowe przekłady polskie. Jednocześnie dzięki wykorzystaniu w komentarzu wypowiedzi Ojców Kościoła i polemice z błędnymi naukami stanowiła podręcznik katolickiej teologii.
Po powstaniu Biblii Wujka, niemal do końca XIX w. nie pojawił się żaden nowy przekład katolicki. Dopiero na początku XX w., mimo rozmaitych zastrzeżeń i sprzeciwów, modernizacji Wujkowego przekładu dokonali m.in. A. Szlagowski, J. Kruszyński, abp F. Symon, L. Semkowski, J. Archutowski i A. Weber. Najbardziej znana modyfikacja Biblii Wujka to pięciotomowa Biblia Poznańska, zatytułowana Pismo Święte, będące owocem współpracy biblistów polskich, wydana w latach 1926-1932, oraz Biblia Krakowska, wydana w 1935 r. pod kierunkiem jezuitów S. Stysia i J. Rostworowskiego.
Cena za bezcenne zwoje
Kiedy Beduini odnaleźli w 1947 r. w grotach qumrańskich pierwsze zwoje, jeden z nich zanieśli do Betlejem i sprzedali tamtejszemu antykwariuszowi, żądając 15 dolarów. Antykwariusz po obejrzeniu rękopisu i oddarciu jego zewnętrznych części odsprzedał go patriarsze Jerozolimy za 150 dolarów. Patriarcha zgromadził jeszcze kilka zwojów, a następnie wywiózł je do Stanów Zjednoczonych.
W 1952 r. zwoje zostały wystawione na aukcji. Kupił je wówczas za kwotę 250 tys. dolarów i ofiarował państwu Izrael anonimowy „Mr. Green”. Jak się później okazało, był nim Sukenik, oficer wywiadu izraelskiego i zarazem archeolog – jeden z pierwszych, którzy w zwojach z Qumran rozpoznali bezcenne rękopisy biblijne. Zwoje są przechowywane w tzw. Świątyni Księgi na terenie Muzeum Izraela w Jerozolimie.
Palimpsest z Pustyni Judzkiej
W ramach wykopalisk podjętych w lutym i marcu 1952 r. na Pustyni Judzkiej odnaleziono pozostałości papirusowego palimpsestu, czyli zwoju, z którego usunięto pierwotny zapis po to, aby cenny materiał piśmienniczy wykorzystać powtórnie. Dzięki niezbyt dokładnemu zeskrobaniu przetrwał trudno czytelny tekst sporządzony w VIII lub VII w. przed Chr. Jest to list albo wyrocznia zbliżona w charakterze do wyroczni prorockiej, skierowana do jakiegoś petenta. Inskrypcja stanowi rzadki zabytek pisma starohebrajskiego, które przed wygnaniem babilońskim było w użyciu na obszarze Syro-Palestyny.
Chanuka
Ośmiodniowe uroczystości Chanuki rozpoczynają się 25 dnia żydowskiego miesiąca kislew (listopad/grudzień). Jest to żydowskie święto światła pochodzenia pozabiblijnego, upamiętniające zwycięstwo Machabeuszy nad dynastią Seleucydów (ok. 165 r. przed Chr.).
Według Talmudu Hasmonejczycy (Machabeusze) po otwarciu świątyni w Jerozolimie znaleźli tylko jedno naczynie z oliwą noszące nienaruszoną pieczęć arcykapłana (świadectwo czystości rytualnej). Znajdująca się w naczyniu niewielka ilość oliwy mogła wystarczyć najwyżej na jeden dzień, a tymczasem lampa paliła się przez osiem dni. Dzięki temu można było przygotować rytualnie czystą oliwę. Nieco inną wersję tej historii podaje 1 i 2 Księga Machabejska - święto upamiętnia wznowienie nabożeństwa w świątyni albo jest odwzorowaniem ośmiodniowych uroczystości Salomona po zakończeniu jej budowy. Źródło midraszowe łączy natomiast datę Chanuki z wzniesieniem przez Mojżesza przybytku na pustyni.
Niezwykle doniosłym rytuałem Chanuki jest zapalanie świateł. Pierwszego dnia – jednego światła, drugiego – dwóch itd., aż do ośmiu świateł ostatniego wieczora, z następującym odśpiewaniem hymnu Maoz Cur. Do palenia świateł używa się specjalnie barwionych świec, choć pobożni Żydzi starają się używać oliwy z oliwek. Światła chanukowe są stawiane w drzwiach lub w oknie, aby widzieli je wszyscy przechodnie.
Chrześcijanie heretykami
Na synodzie w Yavne w 70 r. Żydzi radykalnie opowiedzieli się przeciw chrześcijanom, uznając ich za sektę. Odrzucili Biblię Grecką, którą posługiwali się chrześcijanie, a do Osiemnastu Błogosławieństw dodali wezwanie przeciw „heretykom, odstępcom, pyszałkom”, tzn. chrześcijanom.
Ewangelie nie wspominają bezpośrednio o Yavne. Echa polemik z faryzejskim judaizmem znajdujemy jednak w Ewangelii Mateusza, gromadzącej tradycje gmin żyjących w Syro-Palestynie.
Cud w Kanie Galilejskiej
Cud w Kanie Galilejskiej (czyli cud przemiany wody w wino) był pierwszym cudem dokonanym przez Jezusa. Opis wydarzenia zawiera tylko Ewangelia św. Jana. Cud ten musiał być jednak dość dobrze znany chrześcijanom pierwszych wieków, gdyż w Gerazie (współczesne Jerash w Jordanii) istniał kościół, w którym w IV i V w., co rok uroczyście obchodzono jego pamiątkę. Do kanałów znajdujących się przy świątyni wlewano wodę, po czym z drugiej strony wypływało wino. Choć ilość wody nie była równa ilości otrzymanego wina, wielu wierzyło w „cudowną moc” tego miejsca.
Cysterny
Cysterny – gruszkowate doły przeważnie kute w skale – były w Palestynie źródłem wody powszechniejszym niż studnie. Cysterny rodzinne wykopywano na otwartych dziedzińcach domów. Podczas pory deszczowej wypełniały się wodami opadowymi spływającymi z dachu specjalnymi rynnami. Wodę zwykle czerpano za pomocą liny nawiniętej na koło, do której przymocowywano skórzany czerpak.
Diaspora egipska
W okresie między pierwszą a drugą deportacją babilońską oraz wkrótce po upadku Jerozolimy (r. 587) spora liczba uciekinierów schroniła się na południe, do Egiptu, zakładając tam prężną kolonię żydowską. Jej pozostałości odkryli archeologowie, wydobywając na światło dzienne m. in. napisane w języku aramejskim papirusy z Elefantyny, wyspy na Nilu, znalezione w 1893 r. i opublikowane w latach 1906, 1911 i 1953. Kolonia, której szczyt pomyślności przypadł na okres perski, zwłaszcza na V w. przed Chr., miała nawet własną świątynię, zbudowaną prawdopodobnie za rządów faraona Amazisa (lata 569-526 przed Chr.), czyli niedługo po rozpoczęciu wygnania babilońskiego.
Dwanaście pokoleń Izraela
Jozue podzielił Kanaan między 12 pokoleń Izraela. Jednak jedno pokolenie (Lewici) wybrane do posługi kapłańskiej nie otrzymało własnej ziemi, a tylko wyznaczone miasta (gdyż ich działem był Bóg). Skąd więc liczba 12? W opisie podziału, który znajdujemy w Księdze Jozuego brak imienia Józefa (jednego z 12 synów Jakuba-Izraela). Zamiast niego pojawili się dwaj jego synowie zrodzeni w Egipcie i usynowieni przez Jakuba – Efraim i Manasses. Dlatego ziemia Kanaan została podzielona pomiędzy pokolenia: Rubena, Gada, Manassesa, Judy, Efraima, Beniamina, Symeona, Zabulona, Issachara, Asera, Neftalego i Dana.
Wartość historyczna Dziejów Apostolskich
Dzieje Apostolskie mają dużą wartość jako źródło historyczne. Potwierdzają ją dokumenty paralelne, zarówno biblijne, jak i pozabiblijne. Do biblijnych należy zaliczyć listy Pawła, zawierające przykłady pozostające w zgodzie z Dziejami Apostolskimi i potwierdzające, że Łukasz jest wierny faktom historycznym. Jeżeli tu i ówdzie spotyka się pozorne nieścisłości, są one jedynie wynikiem wizji Kościoła znamiennej dla Łukasza. Do paralelnych dzieł pozabiblijnych należą dzieła Józefa Flawiusza. Porównanie ich z Dziejami Apostolskimi świadczy o rzetelności informacji Łukasza. Wyliczenie osób, które przewijają się przez dzieła tych dwóch autorów, jest dowodem historyczności Dziejów Apostolskich.
Elohim
Elohim to liczba mnoga rzeczownika El, oznaczającego we wszystkich językach semickich bóstwo. W Tradycji normatywnej dla wiary Izraelitów liczba mnoga 'Ìlohîm spełniała funkcję tzw. pluralis maiaestatum, czyli „liczby mnogiej wyniesienia, majestatu”, i oznaczała: Bóg. Izraelita, wypowiadając imię Elohim, wzywał Boga Jedynego, o którym wierzył, że objawił się praojcom i łączy wszystkie cechy i przymioty przypisywane w religiach politeistycznych różnym bóstwom.
Grecka transkrypcja Biblii Hebrajskiej
W czasach chrześcijańskich na użytek ogromnej liczby Żydów z diaspory, którzy rozproszeni w świecie grecko-rzymskim nie byli w stanie samodzielnie czytać Biblii Hebrajskiej, opracowano rękopisy, w których dokonano transkrypcji liter hebrajskich na greckie. Właściwą wymowę słów hebrajskich podawano za pomocą greckich spółgłosek i samogłosek. Rozwiązanie to przyjęło się również w niektórych środowiskach chrześcijańskich, czego dowodem jest druga kolumna w Hexapli Orygenesa. Z rozmaitych powodów Żydzi szybko zarzucili ten osobliwy sposób ułatwiania sobie lektury Biblii, zaś już sporządzone transkrypcje natrafiły na silny sprzeciw rabinów.
Grota Mleczna
Protoewangelia Jakuba, jeden z apokryfów nowotestamentowych powstałych w I w., podaje legendę o grocie, w której Święta Rodzina schroniła się podczas ucieczki do Egiptu. Kiedy Maryja karmiła piersią Dziecię Jezus, kropla Jej pokarmu upadła na skałę nadając jej mleczne zabarwienie.
Grota zachowała się do dziś, żywy jest w niej kult Matki Bożej Karmiącej. Arabki mieszkające w Betlejem przychodzą do niej modlić się za swoje dzieci, karmiące matki o pokarm, a młode dziewczyny o dobre rodziny.
Tajemnice grot nad Morzem Martwym
W jednej z grot nad Nachal Chever (potokiem płynącym po południowo-zachodniej stronie Morza Martwego), w których odnaleziono cenne rękopisy, archeolodzy natknęli się na 41 ludzkich szkieletów (czterdzieści męskich i jeden kobiecy). Ustalono, że jest to świadectwo krwawej rozprawy, jakiej Rzymianie dokonali z buntownikami po upadku powstania Bar Kochby.
Ważnych znalezisk dostarczyła też tzw. Grota Listów, z której pochodzą rozmaite dokumenty z końca I i początku II w. po Chr., rzucające nowe światło na społeczne i ekonomiczne położenie Żydów w latach między pierwszym a drugim powstaniem przeciw Rzymianom.
Hammurabi
Hammurabi (1792-1750 przed Chr.) był czołową postacią okresu starobabilońskiego. W wyniku spektakularnych sukcesów wojskowych i udanych posunięć administracyjnych założył wielkie państwo, obejmujące obszar od Zatoki Perskiej po Karkemisz w dzisiejszej południowej Turcji i Chacor na północnych obrzeżach Ziemi Świętej. Odbudował imperium Sargona (władcy akadyjskiego) i chętnie nawiązywał do jego ideologii. W zachowanych tekstach jego państwo jest nazwane „Sumer i Akad”, czyli tak samo jak za rządów Sargona.
Hammurabi stworzył też podstawy życia gospodarczego i porządku prawnego. Zawdzięczamy mu m.in. słynny kodeks, którego rozstrzygnięcia są w formie i treści podobne do rozporządzeń znajdowanych na kartach Pisma Świętego (por. Wj 21,22-25). Jednocześnie za jego rządów dokonał się żywiołowy rozwój szkół i wzrosła liczba pisarzy.
Biblijne wzmianki o Chetytach
Biblia lokalizuje Chetytów m.in. w Hebronie, Beer-Szebie i Betel. Ezechiel twierdzi wręcz, że symboliczną matką Jerozolimy była Chetytka, w czym odzwierciedla się żywa świadomość dużej liczebności tego ludu w mieście. W zamieszczonych w Księdze Rodzaju opowieściach o patriarchach kilkakrotnie natrafiamy na aluzje do Chetytów, ale jest to anachronizm, ponieważ w czasach patriarchów Chetytów jeszcze nie było. Tradycje o patriarchach były przekazywane ustnie i pewną część kontaktów z lokalną ludnością przypisano Chetytom, którzy w późniejszych pokoleniach stali się znaczącą grupą w kraju.
Hieronim w Betlejem
Św. Hieronim uczył się hebrajskiego u betlejemskich rabinów. Przybył do miasta w 384 r. i zamieszkał w pobliżu Groty Narodzenia. Po sześciu latach nauki dokonał tu swojego przekładu Pisma Świętego na język łaciński, zwanego Wulgatą. Do dziś jedna z kaplic kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej, przylegającego do Bazyliki Narodzenia Pańskiego, jest identyfikowana jako cela świętego, a przed kościołem znajduje się jego pomnik.
Hymn o miłości
W latach pięćdziesiątych I w. po Chr. w gminie korynckiej powstał problem związany z przecenianiem i nadużywaniem charyzmatów (szczególnie glosolalii). Święty Paweł poświęcił mu aż trzy rozdziały (12-14) Pierwszego Listu do Koryntian. Centralną część tego fragmentu stanowi Hymn o miłości, najpiękniejszy hymn Nowego Testamentu, nazywany przez egzegetów Pieśnią nad Pieśniami Nowego Testamentu. Akcentuje on naczelną rolę miłości jako fundamentu wszelkich charyzmatów funkcjonujących w Kościele.
Paweł opisuje przymioty miłości (gr. agape) w taki sposób, że gdyby w tekście podmienić słowo „miłość” na „Chrystus”, hymn zachowałby sens i niepowtarzalne piękno.
Hymn o miłości ze względu na swą doniosłość i wagę często jest czytany podczas liturgii sakramentu małżeństwa.
Imię Jezus
Imię Jezus (gr. Iesou, hebr. Yeszua, Yehoszua) jest imieniem teoforycznym i oznacza „Jahwe zbawia” lub „Jahwe jest zbawieniem”. W Palestynie było to imię bardzo popularne (Józef Flawiusz, żydowski historyk, w swojej Wojnie żydowskiej wymienia 22 osoby o takim imieniu). Nosił je też Jezus z Nazaretu.
Inskrypcja z Piłatem
W Cezarei Nadmorskiej zachował się kamień erekcyjny teatru zwanego Tyberieum zbudowanego w czasach Jezusa. Nie całkiem czytelna już dziś inskrypcja na kamieniu wymienia imię Poncjusza Piłata jako fundatora i budowniczego teatru. Jest to jedna z niewielu pozabiblijnych wzmianek o Piłacie.
Przypuszcza się, że napis brzmiał następująco (litery w nawiasach nie zachowały się):
[Dis August]i Tyberieum
[ Po]ntius Pilatus
[Pref]ectus Juda[ea]e
[feci d]e[dicavit],
czyli: „Tyberieum zbudował i zadedykował Boskiemu Augustowi Poncjusz Piłat, prefekt Judei”.
Najstarsze pozabiblijne wzmianki o Izraelu
Najstarszą pozabiblijną wzmiankę o Izraelu znaleziono na pochodzącej z ok. 1225 r. steli Merneptaha znajdującej się dziś w muzeum egipskim w Kairze. Wyryty na steli hymn opiewa zwycięską kampanię egipskiego faraona, syna Ramzesa II, w Kanaanie i południowej Syrii w latach 1212-1209 przed Chr. Izrael jest w nim wspomniany jako lud, który został skutecznie wyniszczony.
Kolejna wzmianka to inskrypcje na steli Meszy datowanej na połowę IX w. przed Chr., odnalezionej w 1868 r. przez francuskiego archeologa Clermont Ganneaux i umieszczonej po zrekonstruowaniu w Luwrze.
Stela Meszy
W 1868 r. przybył w okolice Heshbonu w celu poszukiwania śladów starożytnego Moabu francuski archeolog Clermont Ganneaux. Arabowie pokazali mu zaokrąglony u góry bazaltowy kamień (stelę) o wysokości 1,5 m, pokryty starożytnym pismem. Mając duże zdolności odtwórcze, Ganneaux natychmiast przerysował napisy oraz sporządził rysunek całej steli. Tylko dzięki temu można ją było później zrekonstruować, gdyż Arabowie podnieceni zainteresowaniem archeologa w nocy rozbili kamień na kawałki, sądząc, że zawiera skarb. Rekonstrukcja wraz z rysunkami sporządzonymi przez francuskiego uczonego znajduje się w Luwrze, w dziale starożytności Bliskiego Wschodu.
Stela była pokryta inskrypcjami z ok. 840 r. przed Chr. Moabicki władca – Mesza –chełpił się w nich odniesionymi tudzież zmyślonymi zwycięstwami (m.in. nad władcą Izraela). Jest to jedna z dwóch najstarszych pozabiblijnych wzmianek o Izraelu.
Jebus
Jebus to kananejska wioska położona w środkowej Palestynie. Trzykrotnie jest w Biblii utożsamiana z Jerozolimą, co sugeruje, że mogła to być kananejska nazwa miasta, jakkolwiek nie znaleziono jej w żadnym ze starożytnych źródeł pozabiblijnych. W tekstach z Amarna i Ebla (XIV-XIII w. przed Chr.) nazwa miasta brzmi Urusalim.
Mury i bramy Jerozolimy
Współcześnie stara Jerozolima jest otoczona murem zbudowanym w latach 1520-1566 przez ottomańskiego sułtana Sulejmana Wspaniałego. Został on wzniesiony na średniowiecznych fundamentach opartych na ruinach fortyfikacji z czasów Heroda Agryppy I.
Mury mają około 4870 m, ich wysokość dochodzi do 15 m. Do miasta prowadzi siedem bram:
1) Brama Damasceńska znajdująca się w murze północnym, wychodząca dawniej na starożytny szlak do Damaszku;
2) Brama Heroda, której nazwa wywodzi się z tradycji mówiącej, że przylegał do niej pałac Heroda Antypasa;
3) Brama Szczepana nosząca nazwę od miejsca ukamienowania św. Szczepana, zwana inaczej Bramą Lwów od heraldycznych emblematów sułtana Bajbarsa umieszczonych na niej przez Sulejmana;
4) Brama Gnojna, która do czasów II wojny światowej była zaledwie furtką, przez którą wywożono z miasta nieczystości. Współcześnie jest nazywana Bramą Mugrabinów;
5) Brama Syjonu prowadząca na Górę Syjon, mająca duże znaczenie strategiczne. Do 1967 r. w jej pobliżu przebiegała granica Izraela z Jordanią;
6) Brama Jafy wiodąca w kierunku Jafy. Arabowie nazywają ją Bramą Przyjaciela, gdyż wychodzi na drogę do Hebronu („miasta Abrahama – przyjaciela Boga”);
7) Brama Nowa otwarta w XIX w. w celu ułatwienia wjazdu do dzielnicy chrześcijańskiej.
W murze wschodnim widoczna jest również zamurowana w X w. Brama Złota, zwana Piękną lub Bramą Mesjasza. Według tradycji ma przez nią wkroczyć Mesjasz w Dniu Ostatecznym.
Tel el-Sultan
Najstarsza część Jerycha – Tel el-Sultan – była położona w pobliżu potężnego źródła o wydajności 4 tys. litrów wody na minutę. Współcześnie na tym niewielkim wzgórzu są prowadzone wykopaliska. Teren jest wyjątkowo cenny, zwłaszcza dla naukowców – młodych archeologów i geologów uczy się tu stratygrafii.
Jerycho było często nazywane miastem palm z racji rosnących tam drzew rodzących dorodne daktyle (nawet na mozaice z Madaby ukazującej mapę Ziemi Świętej, obok nazwy miasta umieszczono kilka palm).
Morze Harfy
Jezioro Galilejskie jest największym zbiornikiem słodkiej wody na Bliskim Wschodzie (ma ok. 21 km długości, do 12 km szerokości i do 50 m głębokości). Nosi kilka nazw:
1. Jezioro Galilejskie – od Galilei, krainy, w której się znajduje (tej nazwy najczęściej używają Marek i Mateusz, czasem stosując wręcz określenie „Morze”);
2. Jezioro Tyberiadzkie – od Tyberiady – największego miasta na jego brzegu (tak je określa w swojej Ewangelii Jan);
3. jezioro Genezaret – od miasteczka i równiny Ginosar (to określenie jest charakterystyczne dla Łukasza);
4. Jam Kinneret (Morze Harfy), gdyż kształtem przypomina harfę czy cytrę (hebr. kinnor) (tak jest najczęściej nazywane w Starym Testamencie).
Język ojczysty Jezusa
W czasach Nowego Testamentu w Palestynie posługiwano się równolegle czterema językami: hebrajskim, aramejskim, greckim i łacińskim. Powstaje pytanie: który z nich był ojczystym językiem Jezusa?
Aramejski był językiem dyplomacji starożytnego Bliskiego Wschodu, językiem powszechnym, obiegowym. W języku hebrajskim została spisana Biblia, był to język synagogi, kultu i religii. Greka była językiem kultury, posługiwano się nią od czasów najazdu Aleksandra Wielkiego. Łacina była natomiast językiem najeźdźców.
Ewangelie dowodzą, że Jezus posługiwał się każdym z tych języków. Jednak Jego językiem ojczystym był aramejski. Świadczą o tym słowa Psalmu 22 wypowiedziane przez Niego na krzyżu (a zapisane przez Mateusza i Marka): Eli, Eli, lema sabachthani (Boże mój Boże mój czemuś mnie opuścił) – zwykle bowiem człowiek wyraża cierpienie w języku, w którym został wychowany, w języku matki.
Jordan
Rzeka Jordan bierze początek u podnóża gór Hermonu na wysokości 200 m n.p.m. Wpływa do jeziora Hule na wysokości 68 m n.p.m., lecz już po 15 km dociera do Jeziora Genezaret położonego 208 m p.p.m. 100 km dalej w linii prostej wpada do Morza Martwego (396 m p.p.m.). Czyli na dystansie ok. 120 km różnica poziomów wynosi blisko 600 m!
Jordan byłby rzeką niesłychanie wartką, gdyby nie to, że płynie licznymi zakolami: jego rzeczywista długość jest dwa razy większa niż odległość od jego źródeł do Morza Martwego w linii prostej.
Jota
W czasach Jezusa pismo kwadratowe było już w powszechnym użyciu. Potwierdzeniem tego jest zdanie z Mt 5,18: „Dopóki niebo i ziemia nie przeminą, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż się wszystko spełni.” Zdanie to jest zrozumiałe tylko przy założeniu, że chodzi o aluzję do pisma kwadratowego, w którym litera „jot” – inaczej niż w starohebrajskim – jest najmniejszą literą alfabetu.
Judejczycy
Lokalna ludność Judei określała się mianem Judejczyków (hebr. Yehudim, gr. Ioudaioi). Za pośrednictwem łaciny nazwa ta przeszła do języków nowożytnych, w tym także do polskiego, w którym na drodze zapożyczenia wymowy z francuskiego (Juif) przybrała brzmienie „Żydzi”.
Klasztor św. Jerzego (Koziba)
W pobliżu Jerycha w wąwozie Wadi Qelt znajduje się klasztor św. Jerzego Koziby. Od założenia ok. 450 r. przez 1,5 tys. lat nieprzerwanie istnieje w nim życie zakonne (jest to jeden z najstarszych klasztorów chrześcijańskich). Jedyny najazd miał miejsce w 614 r., kiedy zaatakowali go Persowie i wymordowali wszystkich zakonników. Do dziś w klasztorze istnieje tzw. kaplica czaszek, w której przechowywane są kości pomordowanych.
Zrodziła się tu tradycja Ojców Pustyni. Zakonnicy-pustelnicy zamykali się na całe życie w skalnych grotach w ścianach wąwozu. Wodę i jedzenie podawano im w koszach wciąganych na linach. „Nowicjusze” przygotowywali się do swego stanu w klasztorze głównym (tzw. laurze), posługując eremitom.
Zbieżność nazwy Koziba z imieniem przywódcy żydowskiego powstania z 135 r. (Szymonem Bar-Kosibą, późniejszym Bar-Kochbą) jest przypadkowa.
Komentowanie Pięcioksięgu
Rezultatem przeświadczenia o natchnionym przez Boga charakterze świętej Tradycji było eksponowanie nie tyle dogmatów, co sposobu życia oraz ustawiczna konieczność odnawiania interpretacji wymogów Tory. Zrodziło to nowy rodzaj żydowskiej Tradycji, utrwalonej w początkach ery chrześcijańskiej najpierw w Misznie, a potem w dwóch Talmudach: palestyńskim i babilońskim. W Starym Testamencie szczególną uwagę zwracano właśnie na Pięcioksiąg, objaśniając go pod kątem powinności i wyzwań, jakie z niego wynikają dla życia wierzących.
Proces aktualizacji i adaptacji wymagań Tory Mojżesza znamionował także pierwsze pokolenia chrześcijan. Spora część dorobku Ojców Kościoła, wielkich mistrzów duchownych i głębokich teologów z pierwszych wieków istnienia chrześcijaństwa, zawiera owoce komentowania ksiąg świętych.
Kościół Prymatu
Tuż nad brzegiem Jeziora Galilejskiego znajduje się kościół, znany jako Kościół Prymatu. Upamiętnia on miejsce, na którym wg Ewangelii św. Jana, Piotr usłyszał znane słowa: „Paś owce moje. Zaprawdę, zaprawdę, powiadam ci: Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się sam i chodziłeś, gdzie chciałeś. Ale gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i poprowadzi, dokąd nie chcesz” (J 21,17b-18). Chrystus przekazał mu w ten sposób pasterską władzę w Kościele.
Kościół (znajdujący się ok. 300 m od kościoła rozmnożenia chleba i ryb w miejscowości Tabgha) okrywa skałę, na której wg świadectw wczesnochrześcijańskich, zmartwychwstały Jezus przygotował uczniom posiłek do spożycia (tzw. Mensa Christi): „A kiedy zeszli na ląd, ujrzeli żarzące się na ziemi węgle, a na nich ułożoną rybę oraz chleb” (J 21,19).
Siedem ludów Kanaanu
Stereotypowa formuła z Księgi Rodzaju wyliczająca siedem ludów Kanaanu (Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów, Chiwwitów, Jebusytów i Girgaszytów) ma wymowę symboliczną. Siódemka wyraża pełnię, kompletność, całkowitość. Wyliczając siedem ludów, które należało wypędzić i wydziedziczyć podkreślano, że Izraelici powinni dołożyć wszelkich starań, aby skutecznie przejąć Kanaan na wyłączną własność.
Ludzie pustyni
Izraelici jako ludzie pustyni uważali morze za bezwzględną granicę swojej ekspansji i nie doceniali należycie wartości transportu morskiego. Wybornymi żeglarzami byli natomiast zamieszkujący północne rubieże Fenicjanie, co jednak wcale nie budziło zazdrości Izraelitów. Wprawdzie w starożytności istniało w Palestynie kilka portów (Aszkelon, Joppa, Dor, Akko), ale powstały one głównie dzięki Filistynom i nigdy nie były wielkie ani w pełni wykorzystane. Nawet wtedy, gdy Izraelici pokonali ostatecznie Filistynów, nie wykazali większego zainteresowania kwitnącymi niegdyś portami. Na morze patrzyli z nieufnością i strachem.
W Biblii rzadko znajdujemy dłuższe nawiązania do morza i typowo morską terminologię. W Starym Testamencie pojawia się ona w Księdze Jonasza i sporadycznie w innych miejscach (np. w opisie Tyru w Księdze Ezechiela w rozdziałach 26-28). W Nowym Testamencie znajdujemy ją przede wszystkim w Dziejach Apostolskich – w opisach wypraw misyjnych Pawła.
Nieufność wobec morza i jego zalet jest pochodną mentalności ludów Żyznego Półksiężyca. Trochę wody to dla mieszkańca namiotów rzecz zbawienna, mnóstwo wody – to zagrożenie i zguba.
Miejsce ścięcia Jana Chrzciciela
Według Józefa Flawiusza, Jan Chrzciciel został ścięty w Macheroncie. Jako miejsce kaźni wskazywana jest jedna z grot w zboczu góry.
Macheront był jedną z twierdz systemu obronnego Jerozolimy (obok Herodionu, Masady). Leżał ok. 110 m. nad poziomem Morza Martwego, 24 km na południowy wschód od ujścia Jordanu. Został wybudowana przez Heroda Wielkiego na miejscu zburzonego w 63 r. przed Chr. przez Pompejusza grodu warownego należącego do Aleksandra Jannaja (103-76 przed Chr.). We wnętrzu twierdzy znajdował się pałac, w którym miała miejsce słynna uczta, podczas której Salome zażądała głowy proroka.
Matres lectionis
Podczas pierwszej wokalizacji tekstu, która nastąpiła jeszcze w ramach kananejskiego pisma spółgłoskowego, zaczęto używać niektórych znaków nie tylko do oznaczania spółgłosek, lecz i długich samogłosek. Na przykład: „w” mogło też mieć samogłoskowe wartości długiego „o” lub „u”, „h” podobnie jak przydechowe spółgłoskowe „a”, mogło też być znakiem samogłoski „a”. W czasach nowożytnych gramatycy nadali owym spółgłoskom nazwę matres lectionis (matki czytania), wyrażając w ten sposób ich podwójną funkcję. Już w epoce przedwygnaniowej coraz częściej posługiwano się pewnymi znakami spółgłoskowymi do oznaczania samogłosek.
Ta sytuacja nie zmieniła się po przejściu od zapisu starohebrajskiego do systemu pisma kwadratowego. Ale nadawanie niektórym spółgłoskom podwójnej funkcji bywało przyczyną rozmaitych wieloznaczności i nieporozumień. Dlatego przepisywacze ksiąg świętych w starożytnym Izraelu nie ograniczali się do mechanicznego kopiowania ich spółgłoskowego zapisu, lecz wespół ze sztuką pisania i pomnażaniem tekstów przekazywali ustnie z pokolenia na pokolenie „słowa-klucze”, by zachować szczegóły właściwej ortografii tekstu. Do początku ery chrześcijańskiej wpisywanie w tekst znaków spółgłoskowych na oznaczenie samogłosek było praktyką dowolną i kopiści czynili to według własnego uznania.
Miasta kananejskie
Wraz z napływem i osiedlaniem się Kananejczyków nastąpił żywiołowy rozwój miast, zarówno istniejących jak i nowych, m.in. Aj, Megiddo, Aradu, Jerycha, czy Bet Szean. Nasilenie procesu urbanizacji przypada na drugą (2900-2700 przed Chr.) i trzecią (2700-2200 przed Chr.) fazę wczesnego brązu. Były to miasta-państwa o dużym stopniu samowystarczalności i autonomii.
Przybysze wprowadzili nowe techniki architektoniczne. Budowali dobrze zaplanowane, skanalizowane miasta o sprawnym systemie zaopatrzenia w wodę i otwartych przestrzeniach przeznaczonych na użytek publiczny. Dzielnice mieszkalne były oddzielone od rzemieślniczych. Miasta otaczano murami. Bramy (najczęściej flankowane dwiema wieżami) były wąskie i służyły obronie miasta.
W latach 2200-2000 przed Chr. większość miast kananejskich została zniszczona podczas migracji występujących na terenie Żyznego Półksiężyca. Zostały one odbudowane dopiero w czasie osiedlania się Amorytów w Kanaanie.
Tabgha
Jako miejsce pierwszego cudu rozmnożenia chleba i ryb tradycja wskazuje miejscowość Tabgha (zniekształcone gr. Heptapegon - siedem źródeł), położoną nad Jeziorem Galilejskim. Zgodnie ze świadectwem Eterii (wykształconej pątniczki chrześcijańskiej, która nawiedzała Ziemię Świętą pod koniec IV w., opisując to, co widziała), znajduje się tu kamień, na którym siedział Jezus, gdy dokonał wspomnianego cudu. Obok kamienia, pod ołtarzem widnieje najstarsza wczesnochrześcijańska mozaika, pochodząca z ok. 500 r., przedstawiająca dwie ryby i cztery chleby w koszu. Piąty chleb (nie przedstawiony na mozaice) jest symbolizowany przez chleb eucharystyczny obecny na ołtarzu.
Największe zapadlisko świata
Powierzchnia Morza Martwego, położonego w najniższej depresji świata utworzonej w naturalnym zagłębieniu Wielkiego Rowu Afro-Syryjskiego, znajduje się na wysokości ok. 404 m p.p.m. Jego głębokość wynosi od 10 do 400 m (średnio ok. 40), długość – 110 km, szerokość do 22 km. Zasilane jest wodami Jordanu oraz strumieniami spływającymi z okolicznych wzgórz. Na skutek dwudziestosześcioprocentowego zasolenia żyją w nim jedynie nieliczne mikroorganizmy.
Ostatnio w wyniku intensywnego czerpania wody z Jordanu zarówno przez Izrael, jak i Jordanię, zmniejszyła się ilość wody wpływającej do Morza Martwego. Powoduje to jego stopniowe wysychanie – poziom w ciągu kilkudziesięciu lat spadł o ponad 10 m, niejako pogłębiając depresję.
Palestyna – pochodzenie nazwy
Nazwa „Palestyna” pochodzi od Filistynów, jednego z Ludów Morza. W starożytnym piśmiennictwie greckim potomków Filistynów nazywano Palaistinoi. Jako pierwszy nazwy Palaistine na oznaczenie Kanaanu użył Herodot (grecki historyk z V w. przed Chr.). W II w. po Chr., po upadku drugiego powstania Żydów przeciw Rzymianom (pod dowództwem Bar Kochby, lata 132-135 po Chr.) cesarz Hadrian polecił zastąpić nazwę Provincia Judea nowym określeniem: Provincia Syria Palaestina (łacińskim odpowiednikiem nazwy greckiej) uproszczonej jako Palaestina.
Niechrześcijańskie teksty o Jezusie
Około 115 r. rzymski historyk Tacyt opisał prześladowania chrześcijan przez Nerona, po pożarze w Rzymie w 64 r.:
„Początek tej nazwie dał Chrystus, który za panowania Tyberiusza skazany został na śmierć przez prokuratora Poncjusza Piłata, a przytłumiony na razie zgubny zabobon znowu wybuchnął, nie tylko w Judei, gdzie się to zło wylęgło, lecz także w stolicy dokąd wszystko, co potworne i sromotne zewsząd napływa i licznych znajduje zwolenników.”
Józef Flawiusz był żydowskim historykiem, który najpierw walczył z Rzymianami, a potem przeszedł na ich służbę. Zmarł ok. 98 r., pozostawiwszy po sobie kilka dzieł, w których starał się przedstawić Rzymianom judaizm. W „Starożytnościach żydowskich” napisał o Jezusie:
„W tym czasie żył człowiek mądry imieniem Jezus, którego postępowanie było dobre, a Jego cnoty uznawane. Wielu Żydów i ludzi z innych narodów stało się Jego uczniami. Piłat skazał Go na śmierć przez ukrzyżowanie, ale ci, którzy stali się Jego uczniami głosili Jego naukę. Opowiadali, że ukazał się im trzeciego dnia po ukrzyżowaniu i że był żywy. Może był On Mesjaszem, o którym prorocy mówili cudowne rzeczy.”
Oaza Engaddi
U zachodnich wybrzeży Morza Martwego leży jedna z najpiękniejszych i najbardziej urodzajnych oaz Pustyni Judzkiej – Engaddi. Jest ona opiewana w Księdze Syracha oraz w Pieśni nad Pieśniami. Żyzność i nazwę zawdzięcza źródłu (tzw. Źródło Koźlęcia) bijącemu w jej północnej części. Występuje tu bardzo bogata roślinność – obok palm daktylowych, akacji i krzewów winnych w Engaddi rośnie wiele roślin leczniczych oraz kwiatów. Współcześnie znajduje się tu rezerwat przyrody.
Obrona Masady
Twierdza Masada została wybudowana na niedostępnej skale o względnej wysokości ok. 500 m. Strategicznie położona, doskonale ufortyfikowana, świetnie zabezpieczona przed głodem dzięki olbrzymim magazynom oraz skomplikowanemu systemowi cystern na wodę, stała się ostatnim bastionem żydowskim podczas pierwszej wojny z Rzymianami. Jej obrońcy pod wodzą Eleazara ben Jaira przez dwa lata (71-73 po Chr.) stawiali opór wojsku Flawiusza Silwy, w którego skład wchodził m.in. znany z waleczności rzymski Legion X, zwany Fretensis.
Początkowo Silwa otoczył Masadę ośmioma ufortyfikowanymi obozami połączonymi murem. Jednak ze względu na doskonałe położenie twierdzy taka taktyka okazała się nieskuteczna. Wówczas aby sięgnąć szczytu wzgórza, Rzymianie wybudowali rękami żydowskich niewolników potężną rampę, wzmocnioną skalnym podestem, na którym ustawili wieżę z taranem i katapultą. Dopiero w ten sposób udało się im zrobić wyłom w murze, spalić kolejny mur wzniesiony przez obrońców i w dzień Paschy 73 r. wkroczyć do twierdzy. Zastali tam jednak głęboką ciszę – 960 Żydów zdecydowało się na popełnienie zbiorowego samobójstwa (losowo wyznaczyli spośród siebie dziesięciu mężczyzn, którzy pozabijali innych, a na końcu siebie samych). Z tragedii ocalały jedynie dwie oszalałe kobiety z pięciorgiem dzieci, które schroniły się w podziemiach.
Najważniejsze odkrycia z Pustyni Judzkiej
Do najważniejszych odkryć z pustyni Judzkiej należą:
– resztki zbioru Księgi Dwunastu, czyli Proroków Mniejszych (fragmenty tekstu od połowy Księgi Joela do początku Księgi Zachariasza);
– pochodzące z VI-IX w.: aramejski przekład Księgi Jozuego oraz aramejskie tłumaczenie Ewangelii Mateusza, Łukasza, Dziejów Apostolskich i Listu do Kolosan, grecki tekst deuterokanonicznej Księgi Mądrości, a z Nowego Testamentu – fragmenty Ewangelii Marka i Jana oraz Dziejów Apostolskich;
– fragmenty kompletnego rękopisu z greckim przekładem zbioru Proroków Mniejszych, sporządzonego między 50 r. przed Chr. a 50 r. po Chr., zawierającego wyjątki Ksiąg Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza i Zachariasza;
– kilkanaście fragmentów hebrajskich ksiąg biblijnych (Księga Rodzaju, Liczb, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza i Psalmów) oraz pozabiblijnych;
– fragmenty Księgi Psalmów (Ps 81,3-85,10 i 150,1-6);
– fragmenty Księgi Rodzaju, Kapłańskiej, Powtórzonego Prawa i Ezechiela, a także resztki hebrajskiego zapisu Księgi Syracha.
Wierność przekazu Biblii Hebrajskiej
Teksty z genizy kairskiej opublikowano w 1910 r. Po porównaniu ich z brzmieniem średniowiecznych odpisów Biblii Hebrajskiej, okazało się, że chodzi o ten sam tekst spółgłoskowy, z czego wniosek, że cenione kodeksy średniowieczne utrwaliły zapis ksiąg świętych przekazywany kilka stuleci wcześniej. W odnalezionych fragmentach rozpoznano rozmaite systemy wokalizacji. Potwierdziły się przypuszczenia, że ostatnie pokolenia masoretów, żyjące w wiekach VIII-X, konsekwentnie utrwaliły sposób czytania podawany długo wcześniej. Spółgłoskowy tekst Biblii Hebrajskiej był więc ujednolicony co najmniej w połowie pierwszego tysiąclecia.
Odkrycie w klasztorze św. Katarzyny
W połowie XIX w. Konstanty von Tischendorf przebywając w klasztorze św. Katarzyny na Synaju zauważył, że mieszkający tam mnisi palą w piecach kartami pokrytymi pismem. Zainteresował się tym osobliwym „materiałem opałowym” i po jego dokładnym obejrzeniu stwierdził, że są to starożytne rękopisy. Jak później określono pochodziły one z IV w. po Chr. Wiele z nich uległo niestety bezpowrotnemu zniszczeniu.
Mnisi pozwolili mu zabrać jedynie 43 karty, a 303 przesłali carowi Aleksandrowi II. W ten sposób Tischendorf odkrył najstarszy zachowany grecki kodeks całego tekstu Pisma Świętego, nazwany później od miejsca odnalezienia Kodeksem Synajskim.
Zakonnicy z Synaju przeczą jednak wersji Tischendorfa – twierdzą, że jest ona nieprawdziwa, a zachowane do dziś pozostałe rękopisy przechowują w klasztorze z należytą pieczołowitością.
Beduińscy odkrywcy i niszczyciele
W lipcu 1952 r., kiedy prowadzono wykopaliska na Pustyni Judzkiej, beduińscy pasterze sprzedawali w Jerozolimie fragmenty rękopisów. Chociaż miejsce ich znalezienia utrzymywali w tajemnicy, udało się ustalić, że pochodzą z ruin Chirbet Mird, 14 km na południowy wschód od słynnego klasztoru Mar Saba (w starożytności znajdował się tam duży klasztor nazywany Kastellion albo Marda). W tym samym czasie zaczęły napływać do Jerozolimy kolejne teksty. Dopiero w latach sześćdziesiątych grupa archeologów izraelskich ustaliła, że pochodziły one ze zboczy Nachal Chever, potoku po południowo-zachodniej stronie Morza Martwego.
Beduini z jednej strony przyczynili się do nowych odkryć – dzięki nim archeolodzy podjęli poszukiwania we wcześniej nieznanych miejscach. Z drugiej zaś przez swoją zachłanność zniszczyli wiele cennych rękopisów, dzieląc je na mniejsze kawałki, by uzyskać za nie więcej pieniędzy.
Odpisy Peszitty
Najstarszy rękopis Peszitty jest przechowywany w British Museum w Londynie. Datowany na 464 r., zawiera Księgi Rodzaju, Wyjścia, Liczb i Powtórzonego Prawa. W Bibliotetheca Ambrosiana w Mediolanie jest przechowywany rękopis sporządzony na przełomie VI i VII w. obejmujący cały Stary Testament. Dobre rozeznanie na temat Biblii Syryjskiej dają też cytaty w pismach kilku Ojców Kościoła, takich jak Efrem Syryjski (zm. 373 r.) czy Afraates (zm. ok. 345 r.). Specjalny zespół naukowców, powołany przy uniwersytecie w Leiden (Holandia), od ponad 30 lat pracuje nad krytycznym wydaniem Peszitty. Dotychczas ukazało się kilka tomów.
Opady w Palestynie
Na potrzeby życia osiadłego roczne opady nie mogą być niższe niż 200 mm. Tylko powyżej tego minimum może istnieć na stałe życie ludzi i zwierząt. W Palestynie granica ta przebiega na wysokości Beer-Szeby, lecz podlega zmianom. Opady są większe i mniejsze, co w przeszłości sprzyjało konfliktom ludności osiadłej z nomadami, którzy w porze deszczowej przechodzili z trzodami bardziej na południe, a później znowu wracali na północ. Biblia zawiera sporo aluzji do konfliktów, których zarzewiem była zbyt mała ilość opadów. Był to powód trwałej wrogości ludzi z miast i przyległych do nich osad wobec intruzów pojawiających się w poszukiwaniu pastwisk i wody.
List Arysteasza
List Arysteasza z końca II w. przed Chr. przytacza legendarny opis powstania Biblii Greckiej.
Hellenistyczny władca Egiptu Ptolomeusz II Filadelf (lata 283-247 przed Chr.) zapragnął powiększyć zbiory słynnej biblioteki aleksandryjskiej o „przekład Prawa Żydów”. Na jego polecenie królewski bibliotekarz Demetriusz z Faleronu wysłał przedstawicielstwo do Jerozolimy z prośbą o uczonych, którzy byliby w stanie spełnić wolę króla. Jerozolimski arcykapłan Eleazar wyprawił do Aleksandrii 72 mędrców, wybierając ich po sześciu z dwunastu pokoleń izraelskich. W ten sposób „cały Izrael” miał udział w greckim przekładzie Tory, nazwanym od zaokrąglonej liczby tłumaczy przekładem Siedemdziesięciu, czyli Septuagintą (LXX).
Mędrcy, uroczyście powitani w Aleksandrii (wybudowano dla nich 72 domki), udali się na wyspę Faros i pracowali tam niezależnie od siebie. Po 72 dniach (znowu liczba symboliczna, do której nawiązuje nazwa przekładu) wszyscy ukończyli zadanie, sporządzając pełne tłumaczenie Tory. Kiedy je zestawiono, okazało się, że jest to przekład jednobrzmiący. Aleksandryjska wspólnota żydowska oraz owi czcigodni starcy, którzy przybyli z Jerozolimy, doszli do wniosku, że przekład powstał pod wpływem Ducha Bożego, czyli jest to przekład natchniony.
Ostrzeżenia proroków
Zewnętrzne zagrożenia oraz częste przypadki odstępstwa od wiary w Boga jedynego i osłabienie ducha religijnego w ostatnim okresie istnienia podzielonej monarchii (VIII w. przed Chr.) sprawiły, że zaczęto eksponować napomnienia „mężów Bożych”.
Zaczęto uważać je za ważne ostrzeżenia, z którymi należało się poważnie liczyć. W takich przypadkach tradycja ustna okazywała się zbyt zawodna. Dopuszczała ewentualność wypaczonej interpretacji nauk, której sens odbiegał od zamierzonego przez proroka. Zapis pojedynczych zdań, krótkich przestróg i wezwań, doraźnych ocen sytuacji, wreszcie dłuższych wypowiedzi, chronił słowa prorockie przed przypadkowymi skażeniami i zamierzonymi przeinaczeniami.
Pater Noster
Na Górze Oliwnej, w miejscu gdzie Jezus nauczył swoich uczniów Modlitwy Pańskiej, znajduje się oratorium Pater Noster. W IV w. matka cesarza Konstantyna Helena kazała wybudować tu kościół. Trzy wieki później został on zburzony przez Arabów. Na jego miejscu krzyżowcy postawili oratorium. Odnaleźli też trzy tablice z tekstem modlitwy w języku hebrajskim, greckim i łacińskim. Na początku XX w. odrestaurowano bizantyjski kościół i odnowiono oratorium, które współcześnie znajduje się pod opieką francuskich karmelitanek.
Obok wejścia widnieje tablica z tekstem „Ojcze Nasz” w języku aramejskim i hebrajskim. Wokół dziedzińca przylegającego do kościoła umieszczono majolikowe tablice z tekstami w różnych językach (jest ich już ponad 70). Polska tablica została ufundowana w 1948 r. przez VIII Brygadę Strzelców.
Na terenie oratorium znajduje się też tzw. Eleona – kaplica Składu Apostolskiego. Według tradycji po zesłaniu Ducha Świętego zebrali się tu apostołowie i każdy z nich dodał jeden artykuł wiary do Credo.
Pergaminy „koszerne”
Pergaminowy zwój, na którym dokonano zapisu Tory, musiał być wykonany ze skóry zwierzęcia rytualnie czystego (hebr. koszer). Pojedyncze skóry łączono nićmi wykonanymi ze ścięgien (również zwierząt „czystych”). Każda skóra musiała być solidnie połączona z sąsiednią (za pomocą przynajmniej trzech szwów).
Do publicznego użytku nie nadawał się zwój, w którym znajdowałby się jakiś luźny fragment, nawet oderwany wskutek zużycia. Jeżeli w pergaminie pojawiła się niewielka dziura czy przetarcie, należało natychmiast ją zszyć lub załatać, jednak pod warunkiem że powstały otwór nie był większy niż dwie linijki tekstu. W przypadku większych przetarć albo braków należało wymienić cały pergamin.
Petra
Petra była miastem wykutym w czerwonej skale, położonym na wschodnim wybrzeżu Morza Martwego. Była stolica królestwa Nabatejczyków, którzy w IV w. przed Chr. zajęli terytoria Edomitów. Miasto było pod wpływem wielu kultur - asyryjskiej, egipskiej, arabskiej, greckiej i rzymskiej.
Z racji swego oddalenia o kilka kilometrów od głównego szlaku wiodącego z Filadelfii do Akaby Petra stanowiła bardziej centrum religijne niż handlowe. Odkopano tam jeden z największych cmentarzy starożytnego Bliskiego Wschodu (wspaniałe pomniki wykute w skalnej ścianie).
Mojżeszowe autorstwo Pięcioksięgu
Autorstwo Pięcioksięgu (Tory) jest przypisywane Mojżeszowi. Jego czyny i zażyłość z Bogiem, o których pamięć trwała w świętej Tradycji, przesądziły o kształcie religijno-narodowej tożsamości Izraela.
Od Mojżesza pochodzi większość praw i rozporządzeń regulujących wszystkie dziedziny życia starotestamentowej wspólnoty wierzących. Mojżesz stworzył podwaliny prawodawstwa kulturowego, liturgicznego, cywilnego, rodzinnego, a nawet karnego. Wprawdzie w późniejszych stuleciach prawa te były wciąż adaptowane i dostosowywane do zmieniających się warunków życia Ludu Bożego, co znalazło wyraz także w Pięcioksięgu, ale można o nich zasadnie mówić właśnie jako o „prawach Mojżesza” i opierając się na jego autorytecie, wzywać do ich przestrzegania. Związek tworzywa Pięcioksięgu z Mojżeszem był tak silny, że z czasem potraktowano go nie tylko jako autora praw, lecz i fragmentów narracyjnych. Tak utrwaliły się tradycyjne, przyjmowane do dzisiaj w kanonie protestanckim nazwy ksiąg (Pierwsza, Druga, Trzecia, Czwarta i Piąta Księga Mojżeszowa).
Pielgrzymowanie do Jerozolimy
Dotarcie do Jerozolimy wymagało dużego wysiłku. Niezależnie od tego, z której strony się szło, cały czas trzeba było wspinać się w górę (wstępować). Stąd też wzięły nazwę pieśni wstępowań, czyli psalmy 120-134 śpiewane podczas pielgrzymowania do Świętego Miasta. Osiągnięcie upragnionego celu dostarczało głębokich przeżyć religijnych i wyzwalało olbrzymi entuzjazm. Świątynia wydawała się miejscem prawdziwego odpoczynku i schronienia, zaś jej wystawność i kult powiększały podziw wiernych przywykłych do skromnych budowli i widoku trzód. Zejście z Jerozolimy nad morze czy nad Jordan było łatwiejsze i dawało poczucie lekkości, gdyż nogi same niosły pielgrzymów do domu.
Pierwsze zapisy
Stary Testament wzmiankuje dokumenty pisane, które istniały na długo zanim pojawiły się księgi biblijne. Żaden z nich nie przetrwał w samodzielnej formie, prawdopodobnie dlatego, że nigdy nie zyskały one rangi, która uczyniłaby z nich integralną część normatywnej Tradycji Izraela. Wzmianki o nich pojawiają się w Biblii. W niektórych przypadkach autorzy natchnieni adaptowali je w całości lub tylko częściowo włączyli do ksiąg biblijnych.
Między innymi były to:
– „Księga Przymierza” (Wj 21-23),
– „Księga Prawa” (Pwt 5-28),
– „Księga wojen Jahwe” (Lb 21,14),
– „Księgi Sprawiedliwego” (Joz 10,13),
– „Księga Rządów Salomona” (1 Krl 11,41),
– „Księga Kronik Królów Izraela” (1 Krl 14,19),
– „Księga Kronik Królów Judy” (2 Krl 24,5).
Pobożność a wykształcenie
Izraelici od bardzo dawna kładli nacisk na powszechne wykształcenie, tak aby każdy był w stanie czytać Torę. Już w XIX w. znakomity badacz dziejów Izraela, J. Wellhausen napisał: „Pobożność i wykształcenie szły w parze; niepiśmienny nie mógł być doskonałym Żydem”.
Podróżowanie w czasach biblijnych
W czasach biblijnych odległości mierzono za pomocą czasu potrzebnego do ich przebycia. Mówiło się na przykład, że dane wioski oddalone są od siebie o trzy dni drogi (1 dzień to 30-45 km, a w przypadku dużej karawany – 15 km). Droga szabatowa to ok. 3 km.
Zgodnie z obowiązującymi zwyczajami wybierający się w podróż był obowiązany spłacić wszystkie długi, zapewnić byt osobom pozostającym na jego utrzymaniu, zwrócić wszystkie powierzone mu przedmioty i wręczyć podarki na odjezdnym. Podróżni zabierali ze sobą pieniądze i żywność na 1-2 dni drogi, w tym chleb, suszone ziarna, oliwki, figi i daktyle.
O ile było to możliwe, podróżowano w dużych grupach, gdyż w ten sposób łatwiej było odpierać ataki zbójców i dzikich zwierząt. Często korzystano też z usług przewodników, którzy odnajdywali drogę według gwiazd. Za najlepszą porę roku do podróży uznawano lato.
Jako środka transportu używano koni, mułów, osłów lub wielbłądów (tych ostatnich szczególnie na pustyni). Drogą lądową można było przewozić niewielkie ładunki: osioł mógł udźwignąć ok. 75 kg, zaś wielbłąd – ok. 120 kg.
Podział Biblii na rozdziały i wiersze
Przyjmowany dzisiaj podział ksiąg Pisma Świętego na rozdziały wprowadził w 1206 r. po Chr. paryski uczony Stefan Langton (1150-1228), później kardynał i arcybiskup Canterbury. Korzystał przy tym z Biblia Parisiensis (Biblii Paryskiej, kolejnej wersji Wulgaty), którą w latach 1450-1455 jako pierwszą książkę wydrukował Gutenberg. W sto lat później podział ten przeniesiono na wszystkie hebrajskie rękopisy Starego Testamentu.
Podziału Starego Testamentu na wiersze dokonali masoreci opierając się na wcześniejszej praktyce dzielenia psalmów stosownie do ich rytmiki. Podziału Nowego Testamentu na wiersze dokonał w 1550 r. paryski wydawca Robert Estienne podczas podróży z Paryża do Lyonu. Zastosował go w swoim czwartym wydaniu Nowego Testamentu (Gembloux, 1551).
Podział Biblii na rozdziały i wiersze jest sztuczny, ale ma ogromne znaczenie w odnajdywaniu poszczególnych fragmentów i ułatwia określanie perykop liturgicznych.
Pochówek zmarłych
W epoce chalkolitycznej (lata 4000-3200 przed Chr.) grzebano zmarłych w tzw. ossuariach, czyli naczyniach przeznaczonych do zbierania kości, podobnych z wyglądu do stojących na czterech nóżkach małych domków. Z początkiem epoki brązu do pochówku zaczęto używać naturalnych jaskiń, często powiększając je, aby mogły stać się grobowcami rodzinnymi zdolnymi pomieścić wielu zmarłych.
Grzebanie zmarłych było w Izraelu uważane za uczynek miłosierdzia. Nieposiadanie grobu było wielką hańbą i karą: w ówczesnym mniemaniu uniemożliwiało bowiem spotkanie z przodkami.
Z powodu gorącego klimatu zmarłego chowano kilka godzin po śmierci. Nie praktykowano balsamowania. Ciało obmywano, owijano przepaskami, a następnie zawijano w lniany całun (bogatsi dodawali wonności). Składano je najczęściej do skalnego dwukomorowego grobu (w grocie naturalnej lub wykutej) w specjalnej niszy wydrążonej w ścianie. Wejście do grobu tarasowano zazwyczaj wielkim głazem lub płytą, którą dodatkowo ozdabiano. Zmarłego grzebano na własnej ziemi lub na wyznaczonych do tego celu cmentarzyskach, zwykle znajdujących się poza miastem (takim cmentarzyskiem była np. Golgota). Co roku na wiosnę groby pobielano wapnem, aby były dobrze widoczne, bowiem Żyd, który nieopatrznie stanął na grobie, stawał się rytualnie nieczysty.
Pogrzebowi towarzyszył orszak płaczących i krzyczących osób. Często wynajmowano nawet płaczki i muzykantów. Żałoba po zmarłym trwała miesiąc. Żydzi na jej znak rozdzierali szaty, nosili włosiennicę, chodzili boso, posypywali głowy piaskiem i golili brodę.
Polak w Qumran
Od 1948 r., po odkryciu rękopisów w Qumran, pracował tu międzynarodowy zespół uczonych kierowany przez dominikanów ze Szkoły Biblijnej. Był między nimi Polak – Józef Tadeusz Milik, wybitny językoznawca, ksiądz archidiecezji warszawskiej pochodzący z Podlasia. Milik miał niepospolite zdolności – dzięki fenomenalnej pamięci wzrokowej potrafił ze szczątków rękopisów przez jedno popołudnie złożyć to, nad czym inni biedzili się przez całe tygodnie.
Józef Milik ma obecnie prawie 80 lat, mieszka w Paryżu. Nadal pisze i publikuje na temat odkryć qumrańskich. Jedną z najlepszych jego pozycji jest książka pt. „Dziesięć lat odkryć na pustyni Judzkiej”.
Polemika między Hieronimem a Augustynem
Na tle pozycji Septuaginty zaznaczyła się wyraźna różnica zdań między Hieronimem (ok. 347-419) a współczesnym mu Augustynem (354-430). Augustyn traktował Septuagintę jako natchnioną podczas gdy Hieronim zaprzeczał jej natchnieniu, nawołując do powrotu do Biblii Hebrajskiej oraz podjął próbę przetłumaczenia jej na łacinę. Augustyn wyraził obawę, że dzieło Hieronima doprowadzi do podziału między tymi, którzy nadal będą się posługiwać Biblią Grecką, a innymi, którzy opowiedzą się za jej formą łacińską. O tym, jak zasadne były te obawy, świadczy późniejszy rozłam Kościoła na wschodni i zachodni (1054 r.), trwający zresztą do dzisiaj. W Kościele wschodnim Biblia Grecka wciąż zajmuje uprzywilejowaną pozycję.
Polskie starodruki biblijne
Wszystkie najstarsze drukowane fragmenty ksiąg świętych po polsku pochodzą z Krakowa. Należą do nich:
1. tekst Ewangelii Jana (J 1,1-20), który ukazał się w 1516 r.,
2. przekład Księgi Eklezjastesa, czyli Koheleta, dokonany przez Hieronima z Wielunia i wydany drukiem w 1522 r.,
3. fragmenty Starego i Nowego Testamentu opracowane przez Jana z Sącza i wydane w 1526 roku,
4. najstarszy drukowany po polsku Psałterz czyli Psałterz Krakowski, który ukazał się w 1532 roku,
5. poetycka parafraza psalmów autorstwa Jana Kochanowskiego wydana w 1579 r. (do 1641 r. doczekała się ona 25 wydań).
Błąd Dionizego
Zgodnie z Ewangelią Mateusza 2,1-18 narodziny Jezusa Chrystusa miały miejsce jeszcze za rządów Heroda (ok. 2 lat przed jego śmiercią), który zmarł w 4 r. przed Chr. Ten paradoks chronologiczny stanowi rezultat błędu, jaki w połowie VI w. popełnił scytyjski mnich Dionizy Mały (Exiguus), ustalając nowy, chrześcijański kalendarz zamiast dawnego, przyjmowanego przez Rzymian, którego podstawą była data założenia Rzymu.
Opierając się na tekście św. Łukasza (Łk 3,1-2) mówiącym o rozpoczęciu nauczania przez Jana Chrzciciela (15. rok panowania Tyberiusza), Dionizy przyjął, że Jezus rozpoczął nauczanie rok później. Nie uwzględnił jednak faktu, że Tyberiusz zaczął rządzić, zanim August umarł. Dodatkowo na podstawie wiersza 3,23 mówiącego, że Jezus zaczął nauczać, mając 30 lat, Dionizy obliczył, że narodził się on w 754 r. od założenia Rzymu. Jednak informacja zamieszczona przez Łukasza nie musi być dokładna – prawdopodobnie miała tylko oznaczać, że Jezus był już wtedy w wieku wymaganym przez Prawo do publicznego nauczania.
Dionizy nie uwzględnił też daty śmierci Heroda oraz daty spisu ludności i pomylił się w obliczeniach o około 6 lat, zatem o taki okres wstecz należy przesunąć datę narodzin Jezusa.
Pozycja kobiet
U Izraelitów pozycja kobiet była niska, czego dowodem jest choćby benedykcja odmawiana przez mężczyzn w czasie liturgii synagogalnej: „Błogosławiony bądź, o Panie, Boże nasz, Królu wszechświata, że nie stworzyłeś mnie niewiastą”.
Kobiety były całkowicie zależne od swoich mężów. Wykonywały najcięższe prace domowe, pilnowały stad owiec i pracowały na polu. Ich reputacja zależała od liczby urodzonych dzieci i od rezultatów wykonywanej pracy. Prawa kobiet w społeczeństwie były również bardzo ograniczone. Mężczyzna mógł wręczyć żonie list rozwodowy z całkiem błahego powodu, natomiast ona sama nie mogła domagać się respektowania swoich praw. Kobiety nie mogły być powoływane na świadka, nie mogły dochodzić sprawiedliwości, ani wymierzać jej innym. W sferze religijnej były odsunięte od oficjalnej służby Bożej, najwyżej dopuszczano je do pełnienia niższych posług. Uznawano bowiem, że kobieta realizuje swe powołanie przede wszystkim przez macierzyństwo.
Prorocy prawdziwi i fałszywi
W Izraelu działali prorocy prawdziwi i fałszywi, przy czym ci drudzy rościli sobie pretensje do miana prawdziwych i nieraz za takich uchodzili. Zdarzało się, że dopiero z perspektywy czasu ludzie potrafili właściwie ocenić, z kim naprawdę mieli do czynienia.
Jakkolwiek fałszywi prorocy doraźnie mogli wprowadzać w błąd, to w dłuższej perspektywie Tradycja dysponowała niezawodnym kryterium rozpoznawania prawdziwości proroctwa. Zasadnicza różnica między prawdziwym a fałszywym prorokiem ujawniała się w tym, jak traktował on święte tradycje Izraela oraz jak je objaśniał w kontekście wydarzeń swoich czasów. Ci, którzy właściwie pojmowali Boga i prawidłowo rozumieli swoją misję, potrafili krytycznie i rzetelnie przewartościować postawy i nadzieje rodaków, poddając je ocenie według wymogów czystego monoteizmu. To im ostatecznie przyznawano rację, zachowując w pamięci ich wypowiedzi i czyny oraz niewygody i cierpienia życia poświęconego Bogu.
Fałszywymi prorokami byli między innymi: Sedecjasz syn Kenaany i czterystu bezimiennych proroków z jego otoczenia (czasy króla Jozafata, IX w. przed Chr.) oraz Chananiasz syn Azzura (za proroka Jeremiasza, VII w. przed Chr.)
Opłaty na przepisywanie Tory
Kiedy wzrosła liczba Żydów żyjących w diasporze, często w warunkach nie sprzyjających swobodnej działalności, troskę o przekaz tekstu świętego rozciągnięto na kręgi szersze niż oficjalni pisarze. Pojawił się postulat, żeby każdy dorosły mężczyzna zatroszczył się o nowy zwój Tory. Wprawdzie nie musiał własnoręcznie przygotować odpisu, lecz powinien był poczuwać się do wnoszenia opłat na rzecz zawodowych przepisywaczy. Ogromną część składek przeznaczono na zakup kosztownych materiałów piśmienniczych, natomiast sam skryba był wynagradzany raczej skromnie. Uważano, że nadmierna zasobność mogłaby wpłynąć na osłabienie jego pilności albo, co gorsza, w ogóle odwieść go od żmudnej pracy. Pomimo materialnego ubóstwa pisarze cieszyli się powszechnym uznaniem i szacunkiem.
Odkrycie w Qumran
W 1947 r. beduiński chłopiec Muhammed ed-Dżib zapoczątkował jedno z najbardziej sensacyjnych odkryć w dziejach archeologii biblijnej. Szukając zagubionej owcy rzucał kamieniami, z których jeden wpadł do pobliskiej groty i uderzył w coś, co rozbijając się wydało metaliczny dźwięk. Przesądny pasterz nie odważył się wejść do środka. Swoją przygodę opowiedział koledze i obaj wrócili na zagadkowe miejsce. Po wejściu do groty zobaczyli dzbany – jedne całe, inne rozbite – a w nich zapisane zwoje.
Wydobyte z groty zwoje trafiły w ręce przypadkowego handlarza staroci z Betlejem i w niedługim czasie znalazły się w Jerozolimie. Trzy rękopisy nabył 21 listopada 1947 r. Eleazar L. Sukenik, profesor archeologii na Uniwersytecie Hebrajskim. Zorientowawszy się, że wszedł w posiadanie niekompletnego zwoju Księgi Izajasza, dużego zbioru hymnów podobnych do tych, które występują w Starym Testamencie, oraz nieznanego alegorycznego opisu bitwy między siłami dobra i zła, doświadczony profesor zachowywał początkowo całkowite milczenie.
11 kwietnia 1948 r. dr Millar Burrows, dyrektor American School of Oriental Research w Jerozolimie, obwieścił, że dokonano największego odkrycia rękopisów Starego Testamentu, jakie kiedykolwiek miało miejsce.
Beduini nie chcieli jednak ujawnić miejsca znalezienia rękopisów. Żądni zysku i skłóceni między sobą nie tylko uszkodzili wiele tekstów, lecz – by zdobyć jak najwięcej pieniędzy – darli większe części na kawałki, żądając za jeden centymetr kwadratowy ponad 3 dolary. Dopiero pod koniec stycznia 1949 r. udało się zidentyfikować grotę, z której pochodziły, położoną naprzeciw Qumran, mniej więcej 12 km na południe od Jerycha i półtora kilometra na zachód od północnego krańca Morza Martwego. Wkrótce archeolodzy rozpoczęli prace poszukiwawcze, odkrywając w pobliżu jeszcze kilka innych grot (w sumie 11).
Reguły obowiązujące kopistę
W pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej rabini dokładnie sprecyzowali główne zasady przepisywania tekstu biblijnego, zaś kopista miał obowiązek skrupulatnie ich przestrzegać. Nawet najmniejsze uchybienie sprawiało, że zwój nie nadawał się do użytku publicznego. Majmonides, będąc rzecznikiem ogólnie akceptowanej tradycji, skompletował normy obowiązujące do dzisiaj pisarzy żydowskich i wyliczył 20 uchybień, z których każde czyni cały zwój nieprzydatnym w służbie liturgicznej:
1. Jeżeli (tekst) został napisany na skórze zwierzęcia rytualnie nieczystego.
2. Jeżeli został napisany na niewyprawionej skórze zwierzęcia.
3. Jeżeli skóra była uprzednio przygotowana dla innych celów.
4. Jeżeli został napisany częściowo na pergaminie, a częściowo na skórze.
5. Jeżeli został napisany na niewłaściwej stronie pergaminu lub skóry.
6. Jeżeli został napisany na wewnętrznej stronie rozdzielonej skóry.
7. Jeżeli został napisany bez liniowania.
8. Jeżeli został napisany atramentem pozwalającym się zetrzeć.
9. Jeżeli został napisany w innym języku.
10. Jeżeli został napisany przez heretyka lub niewiernego.
11. Jeżeli wzmianki o Bogu zostały napisane nieświadomie.
12. Jeżeli brakuje w nim chociaż jednej litery.
13. Jeżeli choćby jedna litera została dodana.
14. Jeżeli jedna litera dotyka drugiej.
15. Jeżeli jakaś litera została niewłaściwie napisana, czyli jest nieczytelna lub przypomina inną.
16. Jeżeli jakaś litera została umieszczona zbyt blisko lub zbyt daleko od sąsiedniej, tak iż mogą z tego powodu powstać wątpliwości.
17. Jeżeli sekcje (paragrafy) zostały niewłaściwie podzielone.
18. Jeżeli dwie długie sekcje, których zapis nakazywano w strofach, zostały niewłaściwie przepisane.
19. Jeżeli jakikolwiek inny fragment został napisany w formie strofy.
20. Jeżeli poszczególne płaty zostały zszyte materiałem rytualnie nieczystym.
Do użytku liturgicznego dopuszczano tylko zwoje całkowicie ukończone. Sporządzenie zwoju trwało wiele miesięcy, niekiedy wiele lat. Pisarz nie mógł wtedy wykonywać żadnej innej ciężkiej pracy ani odrywać się na dłużej od swego podstawowego zajęcia. Nawet gdyby znał tekst święty na pamięć, nie wolno mu było oderwać od niego wzroku i zapisać z pamięci choćby jednego słowa. Wynikało to z konieczności absolutnego dostosowania powstającego egzemplarza do wymogów tradycyjnie ustalonej kaligrafii. Piszący powtarzał głośno poszczególne słowa. Nie chodziło jedynie o uniknięcie błędów, lecz o wsłuchanie się w głos wciąż „mówiącego” Boga. W trud przepisywania Biblii był włączony cały człowiek, jego duch i ciało. Pełna koncentracja i napięcie miały najpierw w samym pisarzu wykształcić podatność na głos Boży.
Imiona rodziców Matki Bożej
Imiona rodziców Maryi (Anna i Joachim) są znane tylko z apokryfu Narodziny Maryi – tzw. Protoewangelii Jakuba powstałej w drugiej połowie II w. Nie można ich odnaleźć na kartach Ewangelii kanonicznych.
Z apokryfu dowiadujemy się, że bardzo cierpieli oni z braku potomstwa i dopiero Boża interwencja sprawiła, że narodziła się im córeczka. Apokryf ten opisuje również cudowne narodziny Maryi, Jej dzieciństwo, zaślubiny z Józefem i hołd magów.
Pięć krużganków Sadzawki Owczej
Jednym z cudów opisanych tylko w Ewangelii Jana jest dokonane przez Jezusa w szabat uzdrowienie paralityka leżącego przy sadzawce Owczej. Według ewangelisty sadzawka miała pięć krużganków, co stanowiło przez długie lata zagadkę dla uczonych. Dopiero kiedy pod koniec XIX w. archeolodzy odkopali sadzawkę, okazało się, że była ona podzielona na dwa zbiorniki: północny i południowy, a piąty krużganek biegł środkiem.
W pobliżu sadzawki archeolodzy odkryli również ruiny kościołów dowodzące, że w pierwszych wiekach chrześcijaństwa żywa była tu pamięć cudu i wiara w uzdrawiającą moc wody poruszanej skrzydłem anioła.
Ściana Płaczu
Jedyną zachowaną do czasów współczesnych pozostałością świątyni wybudowanej przez Heroda na fundamentach świątyni Salomona jest fragment jej zachodniego muru, zwany Ścianą Płaczu lub Murem Płaczu. Od XVI w. jest to najważniejsze miejsce okazywania pobożności żydowskiej. Zgodnie z dawną tradycją przychodzą tu Żydzi, aby modlić się, czytać Torę, opłakiwać nie istniejącą Świątynię i wkładać między kamienie muru małe karteczki z wypisanymi prośbami.
Z uwagi na istniejące w judaizmie zwyczaje, mur został podzielony na dwie strefy – jedną przeznaczoną wyłącznie dla mężczyzn, a drugą dla kobiet. Większa strefa przeznaczona dla mężczyzn pełni obecnie funkcję synagogi pod otwartym niebem. W każdy piątek pod Ścianą Płaczu gęstnieje wieczorem tłum ubranych na czarno chasydów świętujących początek szabatu.
„Mam w ustach rozpalone kamienie”-Semityzmy
Polski przekład Księgi Wyjścia nie oddaje w pełni wszystkich semityzmów. Na przykład w scenie powołania Mojżesza autor natchniony użył zwrotu „mam w ustach rozpalone kamienie” oznaczającego po prostu: „jąkam się”. W Biblii Tysiąclecia zostało to oddane jako: „Ociężały usta moje i język mój zesztywniał” (Wj 4,10b), w Biblii Poznańskiej: „Mam trudną wymowę i nieporadny język, w Biblii Warszawskiej: Jestem ciężkiej mowy i ciężkiego języka”, natomiast w Biblii Warszawsko-Praskiej: „Moje usta i mój język stały się na pół zdrętwiałe”.
Septuaginta i chrześcijaństwo
Septuaginta ma szczególne znaczenie dla chrześcijaństwa. Chętnie używali jej autorzy Nowego Testamentu. Gdy Nowy Testament powołuje się na tekst Starego Przymierza, idzie za brzmieniem podawanym w Septuagincie. Obliczono, że na około 350 cytatów aż około 300 autorzy nowotestamentowi podają według Biblii Greckiej. Pozwala to przypuszczać, że apostołowie traktowali ją jako natchnioną na równi z Biblią Hebrajską.
Grecki przekład Tory, Proroków i Pism stworzył też nowe słownictwo. Posłużyło ono do wyrażenia orędzia Jezusa Chrystusa i wiary Kościoła właśnie w języku greckim. Septuaginta, jako dzieło samoistne, stała się Biblią Kościoła apostolskiego. Utrwalając postęp teologiczny, usankcjonowany przez autorów Nowego Testamentu spełniła rolę praeparatio evangelica (przygotowania do Ewangelii). Nie tylko cytaty, lecz i argumentacja autorów nowotestamentowych opiera się na Septuagincie. Dotyczy to zwłaszcza Listu do Rzymian, 2 Listu do Koryntian oraz Listu do Hebrajczyków. Wyraźne wpływy Biblii Greckiej są dostrzegalne we wszystkich pismach Nowego Testamentu.
Miejsce śmierci Mojżesza
Kiedy ok. 1220 r. przed Chr., po czterdziestu latach wędrówki po pustyni, Izraelici dochodzili już do celu, Bóg obiecał Mojżeszowi, że choć nie wejdzie on do Kanaanu, będzie mógł go zobaczyć. Prawodawca doprowadził więc lud do góry Nebo, skąd rozciągał się widok na Ziemię Obiecaną. Można stąd ujrzeć dolinę Jordanu, krańce Morza Martwego, Jerycho, a przy dobrej widoczności nawet Górę Oliwną, Bet Szean i Hermon.
Tam też Mojżesz zmarł, ale nie wiadomo gdzie został pochowany (tradycja muzułmańska sugeruje Nabi Musa).
Studnia Jakuba
Studnia Jakuba, przy której odbyła się opisana przez Jana rozmowa Jezusa z Samarytanką, znajduje się w Sychem (współcześnie Nablus). Przez ok. 3 tys. lat (od czasu powstania w II tys. przed Chr. do połowy XX w.) zaopatrywała w wodę całą okolicę.
Studnia ta ma około 40 m głębokości i nie wiadomo w jaki sposób została wydrążona. Jest nadal czynna, choć współcześnie znajduje się na terenie kościoła odbudowywanego przez prawosławnych.
Świątynia Heroda
Świątynia wznosiła się na placu o wymiarach 300 x 500 m. Rozległy dziedziniec zewnętrzny, zwany dziedzińcem pogan, był otoczony murem z krużgankami po stronie wewnętrznej. Prosperował tu targ, na którym handlowano zwierzętami ofiarnymi i wymieniano pieniądze na podatek świątynny. W krużgankach zaś gromadzono się, aby posłuchać każdego, kto chciał głosić swoją naukę. Dziedziniec pogan był oddzielony od dziedzińca kobiet balustradą, której (pod karą śmierci) nie wolno było przekraczać poganom. Na dziedzińcu kobiet znajdowały się skarbony, do których składano ofiary na świątynię. Dalej znajdował się dziedziniec Izraela i wreszcie dziedziniec kapłański, gdzie stał ogromny ołtarz (25 m długości, 7,5 szerokości), na którym każdego dnia składano niezliczone ofiary. Tu też znajdowała się właściwa świątynia. Święte Świętych było pustym pomieszczeniem (niegdyś znajdowała się w nim Arka Przymierza) oddzielonym świątynną zasłoną. Do środka mógł wejść tylko arcykapłan tylko raz w roku, w dzień Przebłagania (Jom Kippur).
Święta Izraelitów
Izraelici mieli trzy zasadnicze święta, które od czasów gdy okrzepła ich świadomość religijno-narodowa, gromadziły czcicieli jedynego Boga: święto Paschy (Pesach) obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu, święto Tygodni (Szawuot) upamiętniające dar Prawa na Synaju i święto Namiotów (Sukkot) przypominające przejście przez pustynię i zamieszkiwanie przodków pod namiotami.
Dwa pierwsze święta obchodzono w pierwszych miesiącach wiosny, przy czym datę drugiego ustalono na następny dzień po siedmiu pełnych tygodniach po święcie Paschy (stąd nazwa święto Tygodni lub Pięćdziesiątnica). Trzecie obchodzono jesienią. Umiejscowienie tych świąt w cyklu rocznym sugeruje, że wszystkie miały genezę pasterską i rolniczą: były świętami pasterzy i rolników ofiarowujących pierwociny zwierząt i płody ziemi. U Izraelitów znane również wśród innych ludów semickich święta nabrały jednak treści właściwych jedynie dla narodu Bożego wybrania i stały się nośnikami pamięci o wydarzeniach stanowiących kamienie milowe dziejów postrzeganych jako historia zbawienia.
Święte Schody Jerozolimskie
Współczesny Kościół św. Piotra o Pianiu Koguta (tzw. In Gallicantu - tam, gdzie piał kogut) stoi na miejscu pałacu arcykapłana Kajfasza. Upamiętnia zaparcie się i żal apostoła, a jednocześnie kryje pod sobą piwnice, cysterny i stajnie z I w. po Chr. Do dziś zachowały się w pobliżu schody z czasów Jezusa, którymi był On prowadzony na przesłuchanie po pojmaniu w Getsemani, a także lochy, w których zapewne był przetrzymywany ostatniej nocy swego ziemskiego życia.
Święto Paschy w Ewangeliach
Mateusz, Marek i Łukasz wspominają w Ewangeliach tylko o jednym święcie Paschy, podczas którego Jezus umarł.
Natomiast Jan mówi o trzech świętach, w których uczestniczył Jezus podczas swojej działalności publicznej. Pierwszym – po spotkaniu z Janem Chrzcicielem i cudzie w Kanie Galilejskiej, drugim – po rozmnożeniu chlebów nad jeziorem i trzecim – w roku śmierci. W czwartej Ewangelii, przepojonej symboliką, dodatkowo ma to znaczenie pełni, Paschy doskonałej.
Symbole ewangelistów
Każdemu z ewangelistów tradycja przypisała postać jednej istoty żyjącej występującej w widzeniu Ezechiela i w Apokalipsie, a związanej z początkiem danej Ewangelii.
Symbolem Mateusza jest uskrzydlony człowiek – aluzja do genealogii Jezusa, Marka – lew, nawiązujący do „głosu wołającego na pustyni”; Łukasza symbolizuje wół – zwierzę ofiarne; natomiast Jana – orzeł, ze względu na teologiczny wymiar jego dzieła.
Sama liczba Ewangelii kanonicznych (cztery) jest również symboliczna. Nawiązuje ona do uniwersalizmu ich orędzia (cztery strony świata, cztery główne wiatry, cztery pory roku itd.).
Syn Gwiazdy
Przywódca drugiego powstania żydowskiego naprawdę nosił imię Szymon Bar-Kosiba. Ogłoszony mesjaszem przez Rabbiego ben Akibę zmienił imię na Bar-Kochba czyli Syn Gwiazdy. Miało ono nawiązywać do mesjańskiego proroctwa z Księgi Liczb: „Widzę go, lecz jeszcze nie teraz, dostrzegam go, ale nie z bliska: wschodzi Gwiazda z Jakuba, a z Izraela podnosi się berło” (Lb 24,17).
Hebrajska wersja Księgi Syracha
Jedną z największych sensacji znaleziska z genizy kairskiej był prawie kompletny zapis hebrajskiego tekstu Księgi Syracha. Odkrycie tego rękopisu podważyło podstawowy argument Żydów, odrzucających tę Księgę z kanonu jako nie napisaną w języku hebrajskim. Odkrycia Schechtera dostarczyły potwierdzenia, że Księga cieszyła się uznaniem wśród Żydów, skoro w epoce przedchrześcijańskiej przetłumaczono ją na grecki, a w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery czytano po hebrajsku i trafiła do schowka przy synagodze. Odkrycie jest tym bardziej znaczące, że kairska synagoga słynęła z silnych związków z najwybitniejszymi średniowiecznymi autorytetami żydowskimi tej miary, co Saadia Gaon (882-942), Jehuda Halewi (1075-1141) i Majmonides (1135-1204).
Szkoły biblijne w Jerozolimie
W Jerozolimie mieszczą się trzy najsłynniejsze i najbardziej cenione szkoły biblijne. Pierwsza, Franciszkańska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, przygotowuje uczonych-popularyzatorów Pisma Świętego. Natomiast dwie kolejne – jerozolimska filia Papieskiego Instytutu Biblijnego oraz dominikańska Ecole Biblique założona przez O. Lagrange’a - kształcą wysoko wyspecjalizowanych egzegetów.
Sztuka sporządzania rękopisów
Zasady sporządzania rękopisów biblijnych na zwojach (później również w kodeksach) regulowały szczegółowe normy wypracowane w ciągu długiej tradycji zapisywania ksiąg świętych.
Szerokość zwoju z tekstem świętym wynosiła od 40 do 60 cm. Musiał on pomieścić nie mniej niż trzy i nie więcej niż osiem kolumn pisma ułożonego w linijki. Margines między poszczególnymi kolumnami powinien wynosić ok. 5 cm. Pilnie dbano o czystość zwoju, aby tekst święty wyglądał przejrzyście. Długość linijek w kolumnie została tak ustalona, by w jednej linijce zmieściło się co najmniej 30 liter pisma kwadratowego, w którym od pierwszych stuleci ery chrześcijańskiej nakazywano sporządzanie wszystkich rękopisów biblijnych. Nie wolno było pisać ani zbyt małymi literami i za ciasno, ani nazbyt dużymi i za rozwlekle. Przed tą drugą ewentualnością chroniła reguła, że podczas pisania linijki pisarz wykonuje ruch tylko ręką, nie zaś całym ciałem. W średniowieczu ustaliła się praktyka umieszczania na jednej stronicy od 48 do 60 linijek. W dawnych rękopisach można ich naliczyć więcej. W końcu normą stały się 42 linijki i ta zasada obowiązuje do dzisiaj. Również nad kolumnami i pod nimi należało zachować przepisowy margines: górny wynosił ok. 7,5 cm, dolny – ok. 10 cm.
Zanim skryba przystąpił do pisania musiał dokładnie rozplanować tekst, przygotowując za pomocą trzciny równe linijki na płacie pergaminu. Pomiędzy każdą z pięciu ksiąg Tory należało zostawić cztery czyste linijki, które wskazywały początek i koniec księgi. Nigdy nie zezwalano pisać poza wyznaczonymi linijkami. Wyjątkowo dopuszczano zapis jednej lub dwóch liter, ale tylko wtedy, gdy rozpoczęte słowo było za długie. Jeżeli podczas zapisu okazywało się, iż pozostanie jakaś wolna przestrzeń, na której nie zmieści się już następne słowo, to aby uniknąć pozostawiania pustego miejsca wydłużano ostatnią literę zapisywanego słowa. Wszystkie kolumny zwoju miały więc te same wymiary. Tylko ostatnia, kończąca zwój, musiała być węższa od pozostałych i powinna kończyć zapis tekstu Tory w środku linijki. Miała to być wyraźna wskazówka końca zwoju.
Na początku i na końcu zwoju, w miejscach, w których miał on być przytwierdzony do drążków, zalecano pozostawić nie zapisany płat wyprawionej skóry. Służyło to ochronie zapisu przed zniszczeniem i przedwczesnym zużyciem na skutek przewijania. Trzymając w dłoniach dwa drewniane drążki, przewijano pergaminowy zwój pismem do środka, rozwijając go lewą, a zwijając prawą ręką, zgodnie z kierunkiem kolumn oraz zapisu utrwalonego od prawej strony do lewej. Po przeczytaniu tekstu cały zwój należało ponownie przewinąć na lewy drążek i przygotować do następnego czytania.
Jako przykład wzorcowego rękopisu biblijnego podaje się zwój sporządzony przez Majmonidesa (lata 1135-1204).
Trójczłonowy układ ksiąg Biblii Hebrajskiej
Świadomość, że święte zapisy biblijnego Izraela tworzą trzy zbiory: Prawo, Prorocy i Pisma, obejmujące łącznie 24 księgi utrwaliła się pod koniec II w. przed Chr. O podziale Biblii Hebrajskiej na trzy części wspominają różne teksty biblijne i pozabiblijne.
Pierwszą wzmiankę znajdujemy w Prologu do Księgi Syracha, napisanym w 28 r. rządów Euergetesa, czyli w 132 r. przed Chr. Wzmiankowane trzy zbiory ksiąg (Prawo, Prorocy i „ci, którzy po nich przyszli”) posiadały jednakowy i niepowtarzalny autorytet. Autor Prologu i zarazem tłumacz księgi wyjaśnia, że jego dziadek imieniem Jezus po dokładnym zaznajomieniu się z nimi napisał własne dzieło, które on przekłada na grecki. Słownictwo Prologu świadczy, że tłumacz wie, iż treść i liczba ksiąg są zamknięte, z czego można wnosić, że w jego czasach istniał trójczłonowy kanon, wyraźnie odróżnialny od innych zapisów.
Filon Aleksandryjski, żydowski filozof z przełomu epoki przedchrześcijańskiej i chrześcijańskiej, w dziele „De vita contemplativa”, mówiąc o wpływie ksiąg świętych na wzrost wiedzy i pobożności, także wspomina o trójczłonowym układzie Biblii Hebrajskiej.
Aluzje do trzech zbiorów Biblii Hebrajskiej odnajdujemy również w Ewangelii Łukasza. Wypowiedź Jezusa zapisana w Ewangelii Mateusza także sugeruje, że dla Jezusa i Jego słuchaczy kanon ksiąg świętych rozpoczynał się od Księgi Rodzaju, zaś kończył na 2 Księdze Kronik. Odzwierciedla to tradycyjny żydowski układ ksiąg, w którym Księgi Kronik następowały nie po Księgach Samuela i Królewskich, jak jest w Biblii Greckiej, lecz zamykały trzeci zbiór, czyli Pisma.
Wiara a uczynki
Istnieje pozorna sprzeczność pomiędzy pouczeniami zawartymi w Liście Jakuba a tezą Listu do Rzymian i do Galatów. Przeciwstawianie tych dwóch pism jest jednak nieporozumieniem, gdyż mówią one o czymś innym, posługując się tymi samymi terminami.
Dla Pawła „wiara” oznacza zaufanie pokładane w Bogu, osobiste zaangażowanie, jest zgodą umysłu i woli uformowaną przez miłość, z której wynikają czyny, czyli właściwe postępowanie. Dla Jakuba „wiara” stanowi zbiór prawd wiary (credo). Wiara zadeklarowana przez wyznanie ustami, a nie potwierdzona uczynkami miłości bliźniego, jest martwa.
List Jakuba dotyczy uczynków, jakie już usprawiedliwiony chrześcijanin powinien wykonywać po chrzcie. Takie uczynki zna również św. Paweł, ale w cytowanych miejscach chodzi mu o uczynki, które nakazywało starotestamentowe Prawo, uczynki dokonane przed usprawiedliwieniem i nie mogące usprawiedliwić.
Usprawiedliwienie w Listach Pawła oznacza przejście ze stanu grzechu do stanu łaski, natomiast w Liście Jakuba wzrost łaski dzięki uczynkom (czyli właściwemu postępowaniu).
Wieczerza paschalna
Obchody Paschy rozpoczynano wieczorem 14 nisan. Przygotowanie polegało na oczyszczeniu pomieszczenia, w którym miano spożywać wieczerzę (seder). W tym dniu należało również zabić baranka paschalnego i przygotować jarzyny, chleb przaśny, owoce (figi, jabłka, gruszki, śliwki, migdały, orzechy) i wino, które jedzono razem z mięsem wcześniej ofiarowanego baranka. Z owoców, octu i wina sporządzano rodzaj sosu o czerwonym kolorze. Oznaczał on ciężką pracę Hebrajczyków w Egipcie. Baranki zabijano w Świątyni między „dwoma wieczorami”. Określenie to najczęściej rozumiano jako czas od południa do zachodu słońca. Zabitego baranka zanoszono do domu, w którym miała się odbyć wieczerza. Pieczono go całego na ogniu nie łamiąc kości.
Uroczystą ucztę paschalną rozpoczynał ojciec (głowa rodziny) modlitwą, błogosławiąc pierwszy kielich wina i dzień święty. Po spożyciu wina przez uczestników ojciec obmywszy prawą rękę zanurzał ją w misie, brał porcję gorzkich ziół i sałaty, maczał w charoset i spożywał, dając początek uczcie. Zioła spożywano na pamiątkę ciężkich chwil pobytu w niewoli egipskiej. Następnie spożywano baranka paschalnego. W czasie drugiego nalewania wina do kielicha najmłodszy syn pytał o znaczenie tej ceremonii. Ojciec dawał wyjaśnienia budujące (haggada paschalna). Kończono je odśpiewaniem pierwszej części Hallelu.
Następnie ojciec błogosławił drugi kielich i podawał go uczestnikom uczty. Teraz dopiero rozpoczynała się właściwa uczta paschalna. Ojciec błogosławił chleb przaśny, jadł sam i rozdzielał między biesiadników. Spożywano go z gorzkimi ziołami maczanymi w charoset, a potem spożywano baranka i wypijano trzeci kielich wina. W czasie napełniania czwartego kielicha śpiewano pozostałą część Hallelu i wypijano wino. Na tej ceremonii kończyła się właściwa uczta paschalna (zawsze przed północą). Ci, którzy byli jeszcze głodni, mogli teraz spożyć zwykły posiłek.
Wieczerza paschalna otwierała pierwszy i najbardziej uroczysty dzień świąt Paschalnych, zwany pierwszym dniem Przaśników. Trwał on do zachodu słońca dnia następnego. Uczestnicy wieczerzy paschalnej zbierali się w ustalonym miejscu, ubrani w odświętne szaty, otaczając w postawie stojącej stół. W późniejszych czasach na wzór grecki układano się wokół stołu na sofach. Według przepisu Prawa Paschę należało spożyć w obrębie Jerozolimy, pielgrzymi byli więc zmuszeni wynająć sobie pomieszczenie na wieczerzę.
Wierność przekazu Biblii Hebrajskiej
Teksty z genizy kairskiej opublikowano w 1910 r. Po porównaniu ich z brzmieniem średniowiecznych odpisów Biblii Hebrajskiej, okazało się, że chodzi o ten sam tekst spółgłoskowy, z czego wniosek, że cenione kodeksy średniowieczne utrwaliły zapis ksiąg świętych przekazywany kilka stuleci wcześniej. W odnalezionych fragmentach rozpoznano rozmaite systemy wokalizacji. Potwierdziły się przypuszczenia, że ostatnie pokolenia masoretów, żyjące w wiekach VIII-X, konsekwentnie utrwaliły sposób czytania podawany długo wcześniej. Spółgłoskowy tekst Biblii Hebrajskiej był więc ujednolicony co najmniej w połowie pierwszego tysiąclecia.
Wieża z kości słoniowej
Jeroboam II, panujący w Izraelu w latach 782-753 przed Chr., wybudował w Samarii wieżę. Aby ją ozdobić, kazał sprowadzić z Egiptu, Nubii i Etiopii płytki z kości słoniowej, a następnie wyłożyć nimi całe wnętrze. W czasach starożytnych wieża ta była symbolem zasobności, bogactwa i powodzenia. Jej fragmenty zachowały się do dziś i są przechowywane w British Museum w Londynie.
Jedno z wezwań litanii loretańskiej („Wieżo z kości słoniowej – módl się za nami”) nawiązuje do tej właśnie wieży z Samarii, uznając piękno i bogactwo łaski Matki Bożej.
Wokalizacja tekstu
W tekście hebrajskim, obok liter, często można dostrzec rozmaite kombinacje małych kresek i kropek. Pismo hebrajskie i starohebrajskie było pismem spółgłoskowym – zaznaczano w nim graficznie wyłącznie spółgłoski, natomiast samogłoski były każdorazowo dodawane przez czytającego. Z biegiem czasu, aby zachować właściwe brzmienie tekstu, dopisano mniejsze znaki (masora) ułatwiające czytanie. To „usamogłoskowienie” spółgłoskowego tekstu hebrajskiego jest nazywane wokalizacją.
Pierwsza wokalizacja tekstu nastąpiła jeszcze w ramach kananejskiego pisma spółgłoskowego (X-VI w. przed Chr.), natomiast wokalizacja właściwa, istniejąca do dzisiaj powstała w latach 700-850 po Chr. Żydowscy uczeni z Babilonii opracowali system wokalizacji nadspółgłoskowej, natomiast uczeni z Palestyny (Tyberiady) wymyślili system wokalizacji podspółgłoskowej (masora palestyńska, zachodnia), który szybko wyparł masorę babilońską (wschodnią). We współczesnych wydaniach krytycznych Biblii Hebrajskiej stosowana jest wokalizacja zachodnia. Jednak zwoje Biblii Hebrajskiej do dziś używane podczas liturgii synagogalnej są pozbawione oznaczeń samogłoskowych.
Wyobrażenia o powstaniu Pisma Świętego
Zgodnie z najbardziej rozpowszechnionymi i najprostszymi wyobrażeniami Pismo Święte powstawało w ten sposób, że natchnieni autorzy zapisywali w uniesieniu to, co im Bóg objawił. Te wyobrażenia skonkretyzowane w sztuce przedstawiają postacie czcigodnych starców z gęsim piórem w ręku, którzy w najgłębszym skupieniu wsłuchują się w niesłyszalny dla innych głos gołębicy – symbolu Ducha Świętego. Natchniony, a także święty, czyli prowadzący nienaganne życie autor, tworzy z woli Bożej natchnioną i świętą Księgę.
Wyobrażenia te nie są jednak zgodne ze współczesnymi poglądami biblistyki mówiącymi o bardzo złożonym i długotrwałym procesie utrwalania na piśmie Tradycji ustnej.
Dwie wersje Dziejów Apostolskich
Dzieje Apostolskie zachowały się w dwóch wersjach tekstu. Tekst wschodni zawarty jest w kodeksie Watykańskim (B, sporządzonym w IV w.), Aleksandryjskim (A, powstałym w V w.) i Synajskim (S, pochodzącym z IV w.). Natomiast tekst zachodni przekazał kodeks Bezy (D, sporządzony w V/VI w.). Wersja zachodnia jest dłuższa i zawiera wiele szczegółów, których nie ma w tekście wschodnim. Jednak ze względu na wagę i wiek kodeksów B, A, S w kanonie chrześcijańskim przyjęto tekst w wersji wschodniej.
Zabytki języka hebrajskiego
Do najstarszych zachowanych dokumentów zapisanych w języku hebrajskim należą:
1. kalendarz rolniczy z Gezer (ok. 950 r. przed Chr.), przechowywany w Muzeum Starożytności w Istambule;
2. papirus ze starohebrajskim zapisem listu i wykazem imion, datowany na VIII w. przed Chr., odkryty w 1952 roku;
3. znalezione w Judei monety i pieczęcie z IV w. przed Chr. z napisami starohebrajskimi, monety hasmonejskie z II w., monety bite podczas powstania Bar Kochby w latach 132-135 po Chr.;
4. gliniane skorupy z inskrypcjami odnalezione w Samarii (VII w. przed Chr.);
5. długa inskrypcja z kanału Siloe (701 r. przed Chr.);
6. znaleziska epigraficzne z okresu przed niewolą babilońską.
Zawód Łukasza
Zawód Łukasza ujawnia św. Paweł w Liście do Kolosan, nazywając go umiłowanym lekarzem. Analiza Ewangelii i Dziejów Apostolskich (początkowo tworzących jedno dzieło) potwierdza tę tezę. Już sam prolog jest reminiscencją prologu lekarza Dioskorydesa z jego traktatu o medycynie. Łukasz chętnie używa terminów medycznych. Pomija ostrą pointę, którą Marek wymierzył przeciw lekarzom. Jest też jedynym, który przytacza słowa Jezusa: „Lekarzu, ulecz samego siebie” (Łk 4,23). Wreszcie kładzie nacisk na przedstawienie Chrystusa jako lekarza dusz i współczującego przyjaciela, który pochyla się nad chorym ciałem człowieka, aby go dotknąć i uzdrowić je.
Długość zwojów
Długość wzorcowego zwoju wykonanego przez Majmonidesa, zawierającego w 166 kolumnach cały Pięcioksiąg Mojżesza, wynosi 32 metry. Znane są jednak i dłuższe zwoje. Rękopis Tory, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Paryżu, o wysokości 58 cm, został napisany w 247 kolumnach i ma 48,9 m długości.
Długie rękopisy średniowieczne kontrastują ze zwojami z wcześniejszych okresów, które były znacznie krótsze. Na przełomie epoki Starego i Nowego Testamentu zwoje biblijne, niezależnie od materiału, z którego je sporządzano, rozmiarami i wyglądem przypominały papirusowe zwoje greckie, które zazwyczaj nie były dłuższe niż kilka metrów. Praktyka sporządzania większych zwojów ustaliła się później, być może na skutek częstego posługiwania się tekstem świętym w nie zawsze dobrze oświetlonych synagogach.
Zawartość zwojów z Qumran
Do najbardziej cennych znalezisk z Qumran zalicza się:
– Fragmenty Księgi Samuela (1QSam), resztki najstarszego rękopisu znalezionego w Qumran, sporządzonego ok. 220 r. przed Chr., a więc jeszcze przed zamieszkaniem osady qumrańskiej. Oprócz papirusu Nash jest to najwcześniejszy ze znanych obecnie tekst biblijny.
– Fragmenty Księgi Kapłańskiej (1QLev) stanowią najstarszy znany przykład zapisu na skórze, wykonanego pismem starohebrajskim. Zwój pochodzi z połowy II w. przed Chr.
– Kompletny rękopis Księgi Izajasza (lQIs), sporządzony w II w. przed Chr. na 17 skórzanych płatach, przeznaczony do celów liturgicznych. Jego długość wynosi 7,34 m, a szerokość 27 cm. Zapis jest ułożony w 54 kolumnach dzielonych na mniejsze odcinki.
– Księga Psalmów (11QPs); częściowo zachowany zwój pochodzi z II w. przed Chr. Zawiera tekst 41 kanonicznych psalmów z ostatniej części Psałterza i 7 psalmów apokryficznych, z których jeden był znany z Septuaginty (Ps 151), dwa z syryjskiej wersji Biblii oraz jeden z Księgi Syracha (51,13-19.30). Osobliwością jest fakt, że Boże Imię Jahwe pojawia się w zapisie starohebrajskim. Rękopis służył potrzebom liturgicznym, a psalmy kanoniczne występują na przemian z innymi.
– Hebrajskie fragmenty Księgi Syracha z 2Q i 11Q. Zapis jest niemal identyczny z tekstem Księgi Syracha znalezionym w 1896 r. w genizie kairskiej. Obydwa znaleziska potwierdzają informacje podane w Prologu do Księgi, że tekst grecki stanowi przekład oryginału hebrajskiego.
– Księga Tobiasza przetrwała w pięciu fragmentach pochodzących z 4Q, które stanowią pozostałości trzech rękopisów. Cztery należą do dwóch rękopisów sporządzonych w języku aramejskim, a jeden – w hebrajskim. Tekst jest bliski kanonicznej wersji greckiej;
– Grecki fragment Listu Jeremiasza znaleziony w 7Q z resztkami greckiego przekładu Księgi Wyjścia. Zdaniem uczonych, oryginał Listu był napisany po hebrajsku, ale wcześnie zaginął.
– Greckie fragmenty Księgi Kapłańskiej (4QLXXLev) i Księgi Liczb (4QLXXNum), pochodzą z okresu między rokiem 100 przed Chr. a 68 po Chr. i zgadzają się z brzmieniem Septuaginty.
– Targum do Księgi Hioba (11QtgHb), zawiera aramejski przekład tekstu Hi 17,14-42,11. Przypuszcza się, że tłumaczenia dokonano w Palestynie pod koniec II w. przed Chr. Odnaleziony egzemplarz pochodzi z początku I w. po Chr.;
– Fragmenty innego targumu do Księgi Hioba (4Q157), czyli aramejska wersja Hi 3,5-9 oraz 4,16-5,4.
– Targum do Księgi Kapłańskiej (4Q156) zawiera przekład Kpł 6,12-15.18-21. Część uczonych twierdzi, że nie jest to przekład w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz pozostałości aramejskiej edycji Księgi przygotowanej na jakieś doraźne potrzeby.
109 Index